در کتابخانه ملی، امکان نگهداری از نسخ خطی در شرایط مناسب فراهم است

نمابان و به نقل از خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: هومن یوسفدهی، پژوهشگر تاریخ و ادبیّات و متن پژوه، مدیرکل کتاب‌های خطّی و نادر و دبیر اجرایی هفدهمین آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی است. با او درباره نسخه‌های خطی کتابخانه ملی به گفتگو نشستیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

آواز عاشقانه کامران تفتی و متین ستوده / اولین دوستت دارم کامران به همسرش

سازمان اسناد و کتابخانه ملی چه تعداد نسخه خطی در اختیار دارد؟

گنجینه کتابخانه ملّی مشتمل بر بیش از چهل و یک هزار نسخۀ خطّی و و بیش از سی و پنج هزار کتاب چاپ سنگی، یکی از ارزشمندترین مجموعه‌های ایران و جهان است‌. تنوّع موضوعی در نسخه‌های خطی، چاپ سنگی و نادر کتابخانه ملّی ایران درخور توجّه و قابل تحسین است و مهمترین موضوعات آن عبارتند از: قرآن و دعا، فقه و حدیث، اخلاق و عرفان، نجوم، تقویم، طب، جانورشناسی، تاریخ، ادبیات، فلسفه و منطق، دانش‌نامه و لغت نامه، فیزیک و جغرافیا. این کتابخانه همچنین دارای مجموعه ارزشمندی از تابلوهای نقاّشی و خوشنویسی، قطعات و مرقّعات و نگاره‌ها، آلات و ادوات نگارش، مهر و قلمدان و طومار و … است.

قدیمی‌ترین این نسخه‌ها کدامند؟

کهن‌ترین نسخه خطی که در کتابخانة ملّی ایران نگهداری می‌شود مجموعه هفت رساله با عناوین «عجایب احکام امیرالمؤمنین»، «ذکرالخلائف و عنوان المعارف»، «رساله الی احمد ابن ابی‌داود»، «الادب الصغیر»، «ذخائر الحکمه»، «جاویدان خرد»، «رساله فی کتمان السرّ و حفظ اللّسان» است که تاریخ کتابت آن ۴۲۰ ق. و به خط نسخ کهن است.

چه تعداد از این نسخه‌ها اسکن یا چاپ عکسی شده‌اند و پژوهشگران به چه صورتی می‌توانند از آنها استفاده کنند؟

اکثر نسخ خطّی این کتابخانه طیّ سال‌های متمادی اسکن و دیجیتال‌سازی شده و برخی از آنها نیز به صورت چاپ عکسی منتشر شده‌اند. پژوهشگران به دو طریق حضوری و غیرحضوری (سایت و ایمیل سازمان) می‌توانند نسخ این کتابخانه را مشاهده و دریافت کنند.

نسخه‌های خطی به چه صورت‌هایی به کتابخانه می‌رسند؟

نسخه‌های خطّی از طرق مختلف از جمله خریداری از اشخاص و مجموعه‌داران و نیز وقف و اهدا فراهم می‌شود. برخی دارندگان نسخ خطّی هم، چون امکان نگهداری از آنها را در شرایط مناسب از نظر نور، دما و رطوبت ندارند، مجموعه‌های خود را به طور امانی به مخزن کتابخانه ملّی می‌سپارند.

کتاب‌های نادر منظور چه کتاب‌هایی است؟ مانند چه کتاب‌هایی؟ چه نمونه‌هایی در کتابخانه ملی داریم؟

کتاب‌های نادر به کتاب‌هایی اطلاق می‌شوند که دومی ندارند؛ مثلاً از نظر محتوا منحصر به فردند یا به خطّ خود شاعر و مؤلف‌اند یا از نظر هنری بی نظیرند. برخی از مهمترین آثار موجود در کتابخانه ملّی ایران عبارتند از:

• دیوان حافظ به خط نستعلیق عالی سلطانعلی مشهدی با دو نگاره از شاهکارهای هنری عصر تیموری (کتابت: ۸۷۸ ق.)؛
• مثنوی معنوی نزدیک به زمان حیات مؤلف (کتابت ۷۱۵ تا ۷۱۶ ق)؛
• کلّیات سعدی (کتابت: ۷۸۴ ق.) که در سال ۱۳۹۴ از سوی کمیته حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید؛
• شاهنامه فردوسی مشتمل بر حدود یک چهارم اثر (کتابت: قرن هشتم)؛
• کتاب الجامع لاقوال القدماء و المتحدّثین من الاطباء و المتفلسفین فی الادویه المفرده تألیف ابوبکر حامد بن سمجون اندلسی (م. ۴۰۰ ق) در علم داروشناسی (کتابت قرن هفتم)؛
• الامالی شیخ صدوق به خطّ ابن‌سکون (کتابت: ۵۶۳ ق)؛
• قرآن کریم به خطّ زین‌العابدین قزوینی (کتابت: ۱۲۱۹ ق) که به دستور فرمانروای فارس حسینعلی میرزا فرمانفرما کتابت شده و تزئینات بی‌نظیر آن در هر صفحه متفاوت با صفحات قبل و بعد است؛
• نهج‌البلاغه به خطّ محمّد بن ابی‌القاسم بن موسی بن خلیل (کتابت: ۵۲۱ ق.) که از قدیمی‌ترین نسخه‌های کامل نهج‌البلاغه به شمار می‌رود؛
• یکی از کوچک‌ترین قرآن‌های هشت ضلعی تاریخ دارجهان (کتابت: ۷۸۴ ق).

همکاری کتابخانه ملّی با دیگر کتابخانه ها و یا موزه‌ها در ایران و جهان به چه صورت است؟

همکاری بین کتابخانه ملّی ایران و سایر کتابخانه‌های کشور عموماً به صورت مبادله و اهدا صورت می‌گیرد، ولی از آنجا که سازمان اسناد و کتابخانه ملّی وظیفه سیاست‌گذاری در حوزه کتابداری و نیز حفاظت و نگهداری و سازماندهی میراث مکتوب را بر عهده دارد، مشاوره و خدمات تخصصی را در این زمینه‌ها ارائه می‌دهد. این سازمان همچنین شیوه‌نامه‌ها و آیین‌نامه‌های مورد نیاز کتابخانه‌ها را در اختیار آنها قرار می‌دهد در صورت لزوم دوره‌های تخصّصی را در همۀ زمینه‌های مرتبط با کتاب‌شناسی، نسخه‌شناسی، کتاب‌آرایی، فهرست نویسی، مرمّت و نگهداری برگزار می‌کند. همکاری با کتابخانه‌های خارج از کشور نیز عموماً در قالب تفاهم نامه فی ما بین و در موضوعات مورد علاقه و درخواست طرفین است.

از تکنولوژی‌های امروز در این حوزه چه استفاده‌ای می‌شود؟

در همه حوزه‌های مربوط به نسخ خطّی از حفاظت و نگهداری و مرمّت گرفته تا حوزه دیجیتال‌سازی، اطّلاع‌رسانی و فهرست‌نویسی از فناوری‌های نوین استفاده شده است؛ البتّه بر کسی پوشیده نیست، با سرعتی که فناوری در حال پیشرفت است، به روز شدن و به روز ماندن برای نهادهای دولتی با توجّه شرایط فعلی کاری بس دشوار است.

شما دبیر اجرایی هفدهمین آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی هستید، درباره آن برنامه هم توضیحی بفرمایید.

هفدهمین جشنواره حامیان نسخ خطّی با شعار «میراث دیروز، اندیشه امروز» دوشنبه ۲۷ بهمن ۱۴۰۴ مشترکاً توسّط «سازمان اسناد و کتابخانه ملّی» و «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» برگزار می‌شود. شانزده دوره «آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطّی» از سال ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳ به صورت سالانه و سپس تا سال ۱۳۹۷ به صورت دوسالانه برگزار شد. چند دوره این آیین به اهتمام مجلس شورای اسلامی و پس از آن توسّط سازمان اسناد و کتابخانه ملّی برگزار شد. در پی شیوع بیماری همه‌گیر کرونا و مهیّا نبودن شرایط، برگزاری این آیین چند سالی به تعویق افتاد.

تا اینکه در سال جاری امکان برگزاری مشترک «هفدهمین آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطّی» توسّط دو نهاد فوق فراهم و مقرّر شد آثار منتشره و فعّالیت‌های انجام‌شده در حوزه نسخ خطّی در بازه زمانی شش‌ساله ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۲ مورد بررسی قرار گیرد. امور مربوط به هفدهمین آیین با تشکیل دو کمیته علمی و اجرایی و کارگروه‌های ویژه به طور مرتّب پیگیری شده و مراسم اصلی آن ان‌شاء‌الله در ۲۷ بهمن ۱۴۰۴ برگزار خواهد شد.

منبع: خبرگزاری مهر