چگونه ISC از آینه علم به قطب‌نمای سیاست‌گذاری علمی تبدیل شد؟

به گزارش نمابان و به نقل از ایسنا، محمدمهدی علویان‌مهر، رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام در شانزدهمین کنفرانس بین‌المللی فناوری اطلاعات و دانش (IKT 2025) که امروز در دانشگاه امیرکبیر برگزار شد، با تأکید بر ماهیت داده‌محور این مؤسسه گفت: مأموریت اصلی ما مدیریت، بازآرایی و حکمرانی داده‌های علمی و فناورانه و ارائه گزارش‌های تحلیلی به مراجع ذی‌صلاح است.

لحظه‌ای ناب از پوریا پورسرخ در شب یلدا؛ آوازخوانی پرانرژی برای مادر و همسرش

علویان‌مهر با بیان اینکه مؤسسه استنادی جهان اسلام یک سازمان داده‌محور و داده‌بنیان است، اظهار کرد: ما بر اساس داده‌هایی که در اختیار داریم، کار مدیریت داده و بازآرایی داده‌ها را انجام می‌دهیم و بر مبنای آن، گزارش‌های تحلیلی را در اختیار نهادهای تصمیم‌گیر و سیاست‌گذار قرار می‌دهیم. 

تاریخچه نظام‌های استنادی و جایگاه ISC

وی با اشاره به سابقه نظام‌های استنادی در جهان بیان کرد: نخستین مؤسسه استنادی دنیا، ISI، در سال ۱۹۶۰ بنیان‌گذاری شد و یکی از محصولات مهم آن «وب آو ساینس» بود که در سال ۱۹۹۷ تولید شد و امروز ISI گاه با نام وب آو ساینس شناخته می‌شود. پس از آن، در سال ۲۰۰۴ پایگاه اسکوپوس در اروپا شکل گرفت و به‌عنوان دومین نظام استنادی بزرگ دنیا فعالیت خود را آغاز کرد.

این مقام مسئول با اشاره به شکل‌گیری مؤسسه استنادی جهان اسلام افزود: ISC از سال ۲۰۰۸ فعالیت خود را به‌عنوان یک مؤسسه استنادی آغاز کرد، هرچند قدمت آن به حدود ۳۰ سال قبل و تأسیس مرکز منطقه‌ای علوم و فناوری در سال ۱۳۷۰ در دانشگاه شیراز بازمی‌گردد. پس از مصوبه کشورهای جهان اسلام، مأموریت رصد علم و فناوری و فعالیت‌های استنادی کشورهای اسلامی به ایران واگذار شد و این مرکز به مؤسسه ISC تبدیل شد.

وی با بیان اینکه طی دو تا سه سال اخیر عنوان رسمی مؤسسه نیز به «مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام» تغییر یافته است، ادامه داد: این تغییر عنوان، متناسب با توسعه مأموریت‌ها و خدمات مؤسسه انجام شده است.

نمایه‌سازی مجلات و رتبه‌بندی دانشگاه‌ها؛ مأموریت‌های محوری

علویان‌مهر با اشاره به خدمات اصلی ISC بیان کرد: پایه‌ای‌ترین و محوری‌ترین فعالیت مؤسسه، مشابه سایر نظام‌های استنادی جهان، نمایه‌سازی مجلات علمی، رتبه‌بندی مجلات و همچنین رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌هاست که به‌صورت سالانه انجام و نتایج آن منتشر می‌شود.

وی افزود: حضور مجلات متعدد داخلی و خارجی، مقالات کنفرانسی و همچنین داده‌هایی که از دانشگاه‌ها در حوزه‌های مختلف دریافت می‌کنیم، یک کلان‌داده بزرگ در ISC ایجاد می‌کند که نیازمند مدیریت و حکمرانی داده است.

رئیس مؤسسه استنادی جهان اسلام با اشاره به یکی دیگر از محصولات این مؤسسه گفت: از دیگر خدمات ISC، شناسه «DOR» است که معادل DOI برای مجلات محسوب می‌شود. این شناسه مشابه خدماتی است که مؤسساتی مانند کراس‌رف ارائه می‌کنند و امروز بخش قابل توجهی از مجلات داخلی کشور از DOR استفاده می‌کنند. در شرایط تحریمی، این خدمت نقش مهمی در پشتیبانی از نشریات علمی کشور ایفا کرده است.

رتبه‌بندی ملی و بین‌المللی با شاخص‌های متنوع

وی با بیان اینکه ISC همانند نظام‌های رتبه‌بندی معتبر جهانی نظیر تایمز، شانگهای و لایدن، نظام رتبه‌بندی اختصاصی خود را دارد، تصریح کرد: ما سالانه دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های سراسر کشور، دانشگاه‌های جهان اسلام و حتی برخی دانشگاه‌های خارج از جهان اسلام را رتبه‌بندی می‌کنیم و نتایج آن به‌صورت رسمی اعلام می‌شود.

علویان‌مهر اضافه کرد: این رتبه‌بندی بر اساس شاخص‌ها و سنجه‌هایی مانند پژوهش، نوآوری، آموزش و فعالیت‌های بین‌المللی انجام می‌شود.

سامانه «نان»؛ تجمیع نیازهای کشور در یک کلان‌داده

وی با اشاره به سامانه نظام ایده‌ها و نیازها بیان کرد: یکی دیگر از خدمات ISC، سامانه «نان» است که نیازهای وزارتخانه‌ها، شرکت‌ها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی در آن ثبت می‌شود. این سامانه یک پلتفرم ملی برای همرسانی ایده‌ها و نیازهاست.

این مقام مسئول با بیان اینکه تاکنون بیش از ۱۶ وزارتخانه تحت پوشش این سامانه قرار گرفته‌اند، گفت: بیش از ۲۳ هزار نیاز از سوی ۱۶ وزارتخانه و ۲۱۷۱ سازمان در این سامانه ثبت شده و بیش از چهار هزار و ۴۰۰ ایده از سراسر کشور برای پاسخ به بخشی از این نیازها ارائه شده است. این حجم از اطلاعات، خود یک کلان‌داده ارزشمند است که نیازمند حکمرانی دقیق داده‌ای است.

شبکه اجتماعی پژوهشگران در سامانه «دانا»

علویان‌مهر در ادامه با اشاره به سامانه «دانا» گفت: این سامانه مشابه پژوهش‌گیت، گوگل اسکالر یا لینکدین طراحی شده و یک شبکه اجتماعی علمی میان پژوهشگران کشور ایجاد کرده است. در حال حاضر حدود ۱۷۰ هزار پژوهشگر از سراسر کشور در این سامانه عضو هستند که این نیز یک کلان‌داده مهم در ISC به شمار می‌رود و مدیریت و بهره‌برداری صحیح از آن اهمیت بالایی دارد.

رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام با تأکید بر توسعه دامنه فعالیت‌های بین‌المللی این مؤسسه گفت: ISC امروز با در اختیار داشتن ظرفیت گسترده کلان‌داده‌های علمی، به یکی از کانون‌های اصلی تحلیل‌های راهبردی و تصمیم‌سازی سیاستی در حوزه علم و فناوری کشور تبدیل شده است.

علویان‌مهر با بیان اینکه دامنه فعالیت‌های مؤسسه استنادی جهان اسلام در حال گسترش به سایر کشورهاست، اظهار کرد: اخیراً پژوهشگران روسی به شبکه علمی ما اضافه شده‌اند و از کشورهای اسلامی مانند عراق و پاکستان نیز مشارکت‌ها در حال افزایش است. امیدواریم ظرف یکی دو سال آینده بتوانیم این شبکه را به همه کشورهای اسلامی تعمیم دهیم.

ISC؛ سازمانی داده‌محور با ظرفیت رو به رشد اطلاعاتی

وی با اشاره به ماهیت داده‌بنیان این مؤسسه بیان کرد: مثال‌هایی که مطرح شد نشان می‌دهد ISC یک سازمان داده‌محور است. حجم داده‌هایی که در اختیار داریم به‌طور مستمر در حال افزایش است و همین موضوع، ضرورت حکمرانی داده را بیش از پیش برجسته می‌کند.

این مقام مسئول ادامه داد: در ISC متخصصان علم‌سنجی حضور دارند که در تحلیل داده‌ها به ما کمک می‌کنند. بخش مهمی از این تحلیل‌ها در حوزه سیاست‌گذاری علم و فناوری کاربرد دارد و گزارش‌های مبتنی بر داده‌های علم‌سنجی برای تصمیم‌سازی در اختیار نهادهای مختلف قرار می‌گیرد.

علویان‌مهر با اشاره به تعامل این مؤسسه با نهادهای سیاست‌گذار گفت: اخیراً با مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی توافقی انجام شده است تا گزارش‌های مبتنی بر تحلیل‌های علم‌سنجی ISC بتواند در تدوین اسناد سیاستی کشور اثرگذار باشد.

وی افزود: در نظام‌های بین‌المللی نیز همین رویکرد دنبال می‌شود؛ به‌عنوان نمونه، ISI شاخصی با عنوان «Policy Citation Index» ایجاد کرده که میزان تأثیر علم بر اسناد سیاستی را اندازه‌گیری می‌کند.

سه مأموریت اصلی ISC در تحلیل علم

رئیس مؤسسه استنادی جهان اسلام با جمع‌بندی فعالیت‌های این مؤسسه تصریح کرد: به‌طور خلاصه، ISC سه کار اصلی انجام می‌دهد؛ نخست بررسی اثر علم بر علم از طریق تحلیل استنادات، دوم بررسی اثر علم بر جامعه و سوم سنجش اثر علم بر اسناد سیاستی. بر همین اساس، تحلیل‌های راهبردی یکی از مأموریت‌های محوری ماست و ISC به‌نوعی نقش هاب تصمیم‌سازی در حوزه سیاست‌های علمی را ایفا می‌کند.

وی با اشاره به برنامه‌های ISC در حوزه حکمرانی داده بیان کرد: نخستین مرحله حکمرانی داده، جمع‌آوری داده است. در ISC این کار از طریق نمایه‌سازی مجلات و مقالات علمی انجام می‌شود و همین داده‌ها پایه تحلیل‌های بعدی را شکل می‌دهند.

علویان‌مهر افزود: گام بعدی، تحلیل‌های توصیفی یا «دسکریپتیو» است که یک سطح بالاتر از صرف گردآوری داده قرار دارد. در این مرحله، وضعیت موجود علم و فناوری کشور بررسی می‌شود؛ یعنی آنچه تاکنون اتفاق افتاده است.

گزارش‌های ادواری از وضعیت علم و فناوری کشور

وی با بیان اینکه گزارش‌های تحلیلی ISC به‌صورت ادواری تهیه می‌شود، گفت: ما هر سال و حتی هر چند ماه یک‌بار وضعیت علم و فناوری کشور را رصد می‌کنیم و گزارش‌های آن را در اختیار مدیران ارشد نظام قرار می‌دهیم؛ از شورای عالی انقلاب فرهنگی و وزارتخانه‌ها گرفته تا دفتر مقام معظم رهبری، دفتر ریاست‌جمهوری و معاون اول رئیس‌جمهور.

این مقام مسئول ادامه داد: در این گزارش‌ها، وضعیت موجود به‌صورت شفاف و منصفانه ارائه می‌شود. برای نمونه، روند تولید مقالات علمی کشور از سال‌های پس از انقلاب تاکنون بررسی شده که نشان می‌دهد اگرچه تا سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ روند افزایشی وجود داشته، اما در سال‌های اخیر با افت مواجه شده‌ایم.

افت جایگاه جهانی ایران در تولید علم

علویان‌مهر با اشاره به جایگاه ایران در تولید علم جهانی گفت: بر اساس این گزارش‌ها، جایگاه ایران در مقاطعی تا رتبه ۱۶ جهان ارتقا یافته بود، اما در حال حاضر به رتبه ۱۸ رسیده‌ایم و اگر با همین روند پیش برویم، احتمال افت بیشتر نیز وجود دارد.

وی افزود: سهم ایران از تولید علم جهان و همچنین روند استنادات علمی نیز در این گزارش‌ها بررسی می‌شود. اگرچه تعداد استنادها در سال‌های گذشته روند افزایشی داشته، اما در سال‌های اخیر نشانه‌هایی از کاهش مشاهده می‌شود.

رئیس مؤسسه استنادی جهان اسلام در پایان با اشاره به مرحله دوم حکمرانی داده گفت: پس از تحلیل توصیفی، وارد مرحله آسیب‌شناسی می‌شویم. این مرحله از طریق مقایسه وضعیت ایران با سایر کشورها یا سازمان‌ها انجام می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: برای نمونه، مقایسه ایران با کشورهایی مانند عربستان و ترکیه در حوزه تولید مقالات علمی نشان می‌دهد که برای حفظ و ارتقای جایگاه علمی کشور، نیازمند اصلاح سیاست‌ها و تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر داده هستیم.

رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام با اشاره به رویکرد آینده‌نگر این مؤسسه گفت: یکی از بخش‌های مهم حکمرانی داده در ISC، انجام تحلیل‌های پیش‌بینانه است که بر اساس آن، وضعیت علم و فناوری کشور در سال‌های آینده برآورد می‌شود.

علویان‌مهر با بیان اینکه بخشی از گزارش‌های ISC به پیش‌بینی روندها اختصاص دارد، اظهار کرد: در این گزارش‌ها پیش‌بینی می‌کنیم که وضعیت ایران در بازه‌های زمانی ۲۰۲۵، ۲۰۲۹ و ۲۰۳۰ چگونه خواهد بود. این پیش‌بینی‌ها یکی از ارکان حکمرانی داده است که به ما امکان «فورکست» یا آینده‌پژوهی مبتنی بر داده را می‌دهد.

پیش‌بینی روند تولید علم ایران و رقبا

وی با اشاره به نتایج این تحلیل‌ها بیان کرد: بر اساس داده‌ها، از سال ۲۰۲۱ روند تولید علم ایران نشانه‌هایی از افت را نشان می‌دهد، در حالی که کشورهایی مانند عربستان با شیب تندتری در حال پیشی گرفتن هستند. البته برخی معتقدند این رشد به‌دلیل جذب استیجاری پژوهشگران است، اما در هر صورت، خروجی علمی با وابستگی سازمانی آن کشور ثبت می‌شود و در نظام‌های استنادی منعکس خواهد شد.

این مقام مسئول با تأکید بر اهمیت کیفیت داده‌ها گفت: یکی دیگر از موضوعات مهم در ISC، بحث کیفیت، پاک‌سازی و استانداردسازی داده‌هاست. تمیزی و پالایش داده‌ها پیش‌نیاز هر نوع تحلیل معتبر است و ما این موضوع را به‌عنوان بخشی جدی از حکمرانی داده دنبال می‌کنیم.

علویان‌مهر افزود: ما در ISC چهار سطح یا چهار مرحله برای حکمرانی داده تعریف کرده‌ایم که هر کدام مکمل مرحله قبل است.

وی با تشریح این سطوح تصریح کرد: سطح اول، تحلیل‌های توصیفی است که در آن وضعیت موجود، مانند تعداد مقالات، میزان تولید علم و استنادات، به‌صورت شفاف نمایش داده می‌شود. سطح دوم، آسیب‌شناسی است که یک تحلیل عمیق‌تر نسبت به مرحله اول محسوب می‌شود و به این پرسش پاسخ می‌دهد که چرا یک روند خاص شکل گرفته است. سطح سوم، پیش‌بینی یا «فورکست» است که بر اساس داده‌ها و مدل‌های علم‌سنجی انجام می‌شود و نشان می‌دهد اگر با همین روند و سیاست‌ها ادامه دهیم، در پنج یا ۱۰ سال آینده وضعیت علم و فناوری کشور چگونه خواهد بود.

از آینه‌بودن تا قطب‌نما شدن در سیاست‌گذاری علمی

رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام با اشاره به سطح چهارم حکمرانی داده گفت: سطح چهارم، پیشرفته‌ترین مرحله و مربوط به تحلیل‌های تجویزی یا «پرسکریپتیو آنالیتیکس» است. در این سطح، ISC صرفاً وضعیت موجود را بازتاب نمی‌دهد، بلکه به تصمیم‌گیران علم و فناوری کشور پیشنهاد می‌دهد که از چه مسیرهایی باید حرکت کنند.

وی تأکید کرد: ISC فقط یک آینه برای نمایش وضع موجود نیست، بلکه نقش یک قطب‌نما را ایفا می‌کند؛ یعنی نشان می‌دهد دنیا در حوزه علم و فناوری به چه سمتی حرکت می‌کند و کشور نیز برای حفظ و ارتقای جایگاه خود باید چه مسیری را در پیش بگیرد.

انتهای پیام

منبع: ایسنا