«سقف سیاه قزوین»؛ راز تاریکی آسمان و نقش پنهان انسان در وارونگی دما

حسین اینانلو در گفت‌وگو با نمابان و به نقل از ایسنا اظهار کرد: در پایین آمدن کیفیت هوا در قزوین و بسیاری از شهرهای دیگر، علل اولیه و ثانویه‌ای داریم که این آلودگی را حبس می‌کند؛ یعنی آلودگی را روی زمین ماندگار می‌سازد. در بررسی آلودگی هوا، باید به عوامل تولید مواد آلاینده و عوامل تثبیت و ماندگار کردن آلودگی در سطح زمین توجه کنیم؛ این دو موضوع کاملاً متفاوت هستند.

لحظه‌ای ناب از پوریا پورسرخ در شب یلدا؛ آوازخوانی پرانرژی برای مادر و همسرش

وی در تعریف آلودگی هوا خاطرنشان کرد: آلودگی هوا به این معناست که کیفیت هوا در ترکیبات شیمیایی و همین‌طور حالت فیزیکی، از حالت عادی خود خارج شود. برای مثال، ما باید در هوا ۲۳۰ppm گاز کربن دی‌اکسید داشته باشیم، ولی اکنون اکثر روزها و در اکثر شهرهای صنعتی مانند قزوین، این میزان بالای ۵۰۰ppm است که به آن آلودگی می‌گویند.

این دکترای اقلیم‌شناسی افزود: پس در تعریف آلودگی می‌توان گفت که ترکیبات اتمسفر و هوا از حالت نرمال خود خارج شود. این خارج شدن معمولاً به صورت افزایش است، ولی در بعضی از بخش‌ها ممکن است کاهش نیز رخ دهد. البته این تعریف را می‌توان به آب نیز تعمیم داد.

وی درباره منابع تولید آلاینده‌ها تصریح کرد: عوامل تولید این مواد آلاینده مانند ریزگرد، کربن دی‌اکسید، گوگرد و نیتروژن در هوا چه هستند؟ برای پاسخ باید بگوییم ما سه منبع اصلی برای تولید آلودگی‌ها در هوا داریم که شامل وسایل نقلیه، صنایع و مراکز سکونتگاهی هستند.

اینانلو در خصوص وسایل نقلیه بیان کرد: این وسایل شامل وسایل نقلیه زمینی، هوایی و دریایی می‌شوند. در وسایل نقلیه زمینی نیز قطار، اتومبیل، موتورسیکلت‌ها و خودروهای باری مطرح هستند.

وی اضافه کرد: برای قزوین، در میان وسایل نقلیه زمینی، بیشتر اتومبیل‌ها هستند که آلایندگی ایجاد می‌کنند؛ هرچند ما راه‌آهن داریم، اما چون شبکه راه‌آهن قوی نداریم، منظور از وسایل نقلیه، همان وسایل حمل‌ونقل به‌قول معروف جاده‌ای هستند که شامل وسایل نقلیه خصوصی و عمومی می‌شوند.

این دکترای اقلیم‌شناسی در خصوص صنایع اشاره کرد: به هر حال هر صنعتی پس‌گاز، پس‌آب و پسماند دارد؛ پسماند جامد، پس‌آب مایع و پس‌گاز هم به‌صورت گاز است. در آلودگی هوا، پس‌گاز مطرح است و مهم‌ترین پس‌گازی که در صنایع تولید می‌شود شامل انواع فلزات مانند سرب، انواع گازهای آلاینده مانند کربن دی‌اکسید و گاهی هم انواع ریزگردها هستند.

وی در خصوص مراکز سکونتگاهی و مساکن اظهار کرد: این مورد شامل شهر و روستا می‌شود. بالاخره در زندگی مدرن و صنعتی امروز، در خانه‌های خود همواره پس‌گاز تولید می‌کنیم که شامل وسایل گرمایشی و اجاق گاز است. در حال حاضر، مهم‌ترین سوخت ما در منازل شهری و روستایی گاز است. این گاز از طریق دودکش، آلودگی خود را وارد هوا می‌کند.

اینانلو تصریح کرد: علاوه بر موارد اشاره شده، اتومبیل‌ها، صنایع و منازل باز هم تولید آلودگی هوا می‌کنند. برای مثال، اتومبیل‌ها با سایشی که بین تایر و چرخش‌شان و سطح آسفالت انجام می‌دهند، مواد آلاینده را وارد هوا می‌کنند، یا صنعت ساختمان و سکونتگاه‌ها علاوه بر وسایل گرمایشی و پخت‌وپز، باز هم آلودگی هوا دارند.

وی در خصوص پدیده پایداری هوا و وارونگی دما گفت: در طبیعتی که هوای آن پرفشار و سنگین باشد، اصطلاحاً «پایداری هوا» رخ داده است. این پایداری در اینجا به معنای مثبت یا مقاومت نیست، بلکه به معنای سکون، رکود و زمین‌گیر شدن است. این هوای پایدار پدیده‌ای به نام وارونگی دما را به وجود می‌آورد که اکنون یکی از معضلات اصلی ایران شده است.

این دکترای اقلیم‌شناسی مطرح کرد: در حالت عادی، سطح زمین گرم‌تر است و هر چه به ارتفاع بالاتر می‌رویم، هوا سردتر می‌شود. مثلاً قزوین در ارتفاع ۱۳۰۰ متری ساخته شده، در حالی که قله کوه‌های اطراف مانند شجاع، ۲۰۰۰ تا ۲۴۰۰ متر ارتفاع دارند. بنابراین، اگر از قزوین سوار بالنی شوید و حدود ۱۰۰۰ متر به سمت بالا حرکت کنید، دما تقریباً ۶ درجه کاهش پیدا می‌کند. در این حالت نرمال، هوای گرم سطح زمین که آلودگی ماشین‌ها و منابع دیگر را با خود دارد، به سمت بالا صعود می‌کند. در نتیجه، مردم سبزه میدان یا سطح شهر هوای تمیزی تنفس می‌کنند.

وی با بیان اینکه اینورژن به معنای وارونه شدن معکوس است، خاطرنشان کرد: در این حالت، هوای گرم سطح زمین به بالا رفته و هوای سردترِ بالا برعکس می‌پیچد و به پایین می‌آید. وقتی هوای سطح زمین سرد باشد، توانایی صعود ندارد و تمام آلودگی‌های خودروها، خانه‌ها و کارخانه‌ها در همان سطح زمین محبوس می‌شوند.

اینانلو افزود: این وضعیت مانند این است که یک سقف نامرئی بالای شهر ایجاد شده باشد. به همین دلیل است که در روزهای آلوده اگر از اطراف به قزوین نگاه کنید، هوا در ارتفاعات بالا صاف و آبی به نظر می‌رسد، اما در لایه‌های ۶۰ تا ۱۵۰ متری، انگار یک سقف سیاه بر روی شهر کشیده شده است. این همان آلودگی تولید شده توسط فعالیت‌های ماست که نتوانسته به‌دلیل هوای پرفشار و سردِ سطح، صعود کند. یکی از ویژگی‌های هوای پرفشار، آفتابی بودن همیشگی آسمان و عدم وزش باد است. در مهر و آبان، به ندرت بادی وزید یا آسمان ابری شد و اغلب شاهد آلودگی هوا بودیم که چند روزی هم مدارس تعطیل شدند.

طبیعت مقصر نیست

وی اظهار کرد: ممکن است این سؤال پیش بیاید که تقصیر طبیعت است؛ در پاسخ باید بگوییم خیر این‌طور نیست. تقصیر ماست، چون ما همان عواملی را تولید می‌کنیم که این وضعیت را ایجاد می‌کنند. تغییر اقلیم نیز به‌وسیله انسان‌ها به وجود آمده است و ما تغییر رفتار طبیعت را می‌بینیم؛ برای مثال تا نیمه آذر هیچ بارشی در قزوین اتفاق نیفتاد، در حالی که آبان ماه مزین به کلمه «آب» بوده است. ما باید کابوس این وضعیت را ببینیم، اما با خیال راحت زندگی می‌کنیم و می‌گوییم «دیر نشده است» یا «دعا می‌کنیم باران بیاید».

این دکترای اقلیم‌شناسی گفت: دولت و ملت در ایران در مقابل محیط زیست کوتاهی و بستری ناامن برای زیست خود ایجاد می‌کنند. طبق آمار غیررسمی، سال گذشته حدود ۴۵ هزار نفر در تهران و کلان‌شهرها به‌دلیل آلودگی هوا جان باختند.

وی درباره آلودگی‌های ثانویه و عوامل تولید توضیح داد: آلودگی‌ها شامل آلاینده‌های مستقیم و غیرمستقیم یا همان ثانویه هستند؛ به‌عنوان مثال در صنعت ساختمان، عمر مفید ساختمان حداکثر ۲۰ تا ۳۰ سال است. هنگامی که این سازه‌ها را تخریب کرده و مجدداً می‌سازیم، برای هر یک از مصالح به کار رفته صنعتی فعال شده است. مثلاً برای تولید سیمان که ملموس‌تر است، کارخانه سیمان آلودگی زیادی وارد هوا کرده است. اگر بخواهیم تمام ابعاد و مؤلفه‌های این زنجیره را بررسی کنیم، مدل بسیار پیچیده‌ای به دست می‌آید که از ورود به آن صرف‌نظر می‌کنم.

بارگذاری زیاد جمعیت در قزوین

اینانلو ادامه داد: بنابراین، ما سه عامل اصلی تولید آلودگی داریم که شامل سکونتگاه‌ها، صنایع و وسایل نقلیه هستند. در استان قزوین، سهم مساحتی این سه عامل، بخش زیادی از مساحت استان را پوشش می‌دهد. ما جمعیتی نزدیک به ۱.۸ درصد کشور را در تنها ۰.۸ درصد مساحت کشور بارگذاری کرده‌ایم؛ این یعنی جمعیت بسیار متراکم‌تری نسبت به میانگین کشوری داریم که طبیعتاً ما را آماده آلودگی بیشتر می‌کند.

وی تصریح کرد: این جمعیت نیز به‌صورت یکنواخت توزیع نشده است؛ حدود ۹۰ درصد جمعیت در دشت قزوین متمرکز شده‌اند، در حالی که دشت قزوین تنها یک‌سوم مساحت استان است؛ حتی در این دشت نیز توزیع یکنواخت نیست و تمرکز اصلی جمعیت، صنعت و جاده‌های مواصلاتی در حاشیه شمالی دشت قزوین از آبیک تا تاکستان قرار دارد.

این دکترای اقلیم‌شناسی گفت: حاشیه شمالی دشت قزوین به‌دلیل بارگذاری فوق‌العاده زیاد جمعیت و صنعت و به‌تبع آن جاده‌ها و وسایل نقلیه، پتانسیل تولید مواد آلاینده بالایی دارد. مجموعه شهری قزوین شامل شهر قزوین و ۶ شهر اقماری اطرافش که تا ۱۵ کیلومتری شهر را شامل می‌شود، ۷۵ درصد جمعیت شهرنشین استان را در خود جای داده است. از آنجا که شهرنشینی کل استان هم ۷۵ درصد است، این تراکم جمعیتی و حمل‌ونقلی سنگین در این منطقه، به‌طور طبیعی آن را به لکه داغ تولید مواد آلاینده تبدیل کرده است.

علت ماندگاری آلودگی چیست؟

وی بیان کرد: هر آلودگی که وارد هوا می‌شود باید دو نوع انتقال صعود عمودی و جابه‌جایی افقی را طی کند. در صعود عمودی، آلودگی باید به سمت بالا حرکت کند تا از چند متر اول زمین فاصله بگیرد و ما بتوانیم راحت نفس بکشیم. ایستگاه‌های سنجش آلودگی معمولاً چند متر از زمین فاصله دارند، زیرا زندگی ما در لایه‌های پایینی است. در جابه‌جایی افقی هوای آلوده باید افقی جابه‌جا شود؛ برای مثال آلودگی قزوین به دشت مرکزی، سپس کویر مرکزی و در نهایت به افغانستان برسد.

اینانلو اشاره کرد: این حرکت افقی را «باد» و حرکت عمودی را «جریان هوا» می‌گوییم. گاهی انتقال عمودی و افقی هوا یا اصلاً صورت نگرفته یا بسیار کُند عمل کرده است. دلیل این کُندی، گرمای هوا و استقرار یک توده هوای پرفشار در فلات ایران است. هوا یک وزن نرمال دارد، برای مثال یک مترمکعب هوا نزدیک یک کیلوگرم وزن دارد. وقتی هوا فشرده شود و وزنش زیاد شود، به آن هوای «پرفشار» می‌گوییم. هوای کم‌فشار میل به صعود و جابه‌جایی افقی دارد، اما هوای پرفشار سنگین است و نه میل به صعود دارد و نه جابجایی افقی در آن به راحتی صورت می‌گیرد.

نقش مصرف‌گرایی در آلودگی هوا

وی مطرح کرد: اگرچه سهم دولت در فراهم‌سازی ساختارها انکارناپذیر است، اما مقصر اصلی در تشدید آلودگی‌های کلان‌شهرها، به‌ویژه در مورد تردد خودروها، سبک زندگی و فرهنگ مصرف‌گرایانه خود شهروندان است. آمارهای غیررسمی حاکی از آن است که ده‌ها هزار مرگ سالانه در تهران و کلان‌شهرها نتیجه مستقیم آلودگی است و با این روند، این آمار به‌زودی به صدها هزار و شاید میلیون‌ها نفر برسد.

این دکترای اقلیم‌شناسی یادآور شد: کافی است نگاهی به شهروندان قزوین و شهرهای اطراف بیندازیم؛ تعداد خودروها در برخی خانواده‌ها به تعداد اعضای خانواده می‌رسد. در این فرهنگ، این وضعیت تبدیل به یک افتخار شده است. درصد قابل‌توجهی از دانش‌آموزان با خودروی شخصی توسط والدین به مدرسه رسانده می‌شوند و حتی مردم برای خرید یک بسته نان، سوار ماشین می‌شوند. مشکل اینجاست که خودروهای مورد استفاده نیز اغلب استاندارد نیستند و مصرف سوخت بالایی دارند.

انتهای پیام

منبع: ایسنا