آیا هر پیشرفت علمی مجاز است؟ هشدارهای اخلاقی درباره فناوری‌های نوین زیست‌پزشکی

به گزارش نمابان و به نقل از ایسنا، سعید بیرودیان امروز یکشنبه ۳۰ آذر در نشست علمی «اخلاق در پژوهش‌های مبتنی بر فناوری‌های نوین زیست پزشکی» که به همت مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی و با همکاری کمیته تحقیقات و فناوری دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به صورت مجازی برگزار شد، با بیان اینکه «هر آنچه از نظر علمی ممکن است، لزوما از نظراخلاقی مجاز نیست»، اظهار کرد: توسعه علمی به‌ویژه در حوزه‌های های‌تک، زیست‌پزشکی، ژنتیک و نانوتکنولوژی، بدون توجه جدی به ملاحظات اخلاقی می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای انسان، جامعه و محیط زیست به همراه داشته باشد.

شهاب حسینی: زن اولم از زندگی با من رضایت نداشت/ سخت بود اما …

وی با اشاره به اینکه اخلاق پژوهش صرفاً یک ملاحظه تشریفاتی یا اداری نیست، گفت: اخلاق در پژوهش در اصل به این پرسش بنیادین می‌پردازد که آیا ما مجاز هستیم کاری را که از نظر علمی قادر به انجام آن هستیم، انجام دهیم یا خیر. این پرسش در بسیاری از حوزه‌های فناوری نوین، پاسخ ساده و بدیهی ندارد.

فاصله پژوهش تا حل مشکلات اساسی جامعه

رئیس انجمن علمی اخلاق پزشکی ایران با تأکید بر مفهوم «مسئولیت اجتماعی اخلاق پژوهش»، یادآور شد: یکی از مهم‌ترین ملاحظات اخلاقی در پژوهش این است که مشارکت‌کنندگان و جامعه‌ای که پژوهش در آن انجام می‌شود، چه منفعتی از نتایج آن خواهند برد. انجام پژوهش در جوامعی که مردم آن همچنان با مشکلات اساسی سلامت مواجه هستند، بدون آنکه نتایج پژوهش به بهبود وضعیت آن‌ها منجر شود، از منظر اخلاقی محل پرسش جدی است.

بیرودیان افزود: کمیته‌های اخلاق موظف‌اند در بررسی طرح‌های پژوهشی، به این موضوع توجه کنند که آیا تخصیص منابع مالی و انسانی به یک پژوهش خاص، در مقایسه با سایر گزینه‌ها، توجیه اخلاقی دارد یا خیر.

وی اضافه کرد: این نگاه به معنای مخالفت با پژوهش‌های های‌تک یا فناوری‌های نوین نیست، بلکه هدف، انتخاب آگاهانه‌تر و سودمندتر موضوعات پژوهشی حتی در همین حوزه‌های پیشرفته است.

آگاهی‌رسانی و شفافیت در پذیرش علم و فناوری نقش دارند

رئیس انجمن علمی اخلاق پزشکی ایران با اشاره به تجربه همه‌گیری کرونا، گفت: در جریان توسعه واکسن‌ها، در کنار پیشرفت‌های علمی چشمگیر، شاهد شکل‌گیری جریان‌های اجتماعی مخالف واکسیناسیون بودیم. این مخالفت‌ها الزاماً ناشی از خطا یا سوء نیت نبود، بلکه در بسیاری موارد نتیجه نبود آگاهی‌رسانی مؤثر و به‌موقع درباره فناوری‌های نوین بود.

بیرودیان تصریح کرد: اگر آگاهی عمومی به‌درستی ایجاد نشود، توسعه علم و فناوری ممکن است با مقاومت اجتماعی روبه‌رو شود. در مقابل، ایجاد آگاهی عمومی هم‌زمان با توسعه پژوهش می‌تواند به پذیرش اجتماعی، اعتماد عمومی و در نهایت به پیشرفت علمی کمک کند.

تبعیض، حریم خصوصی و پیامدهای اجتماعی فناوری‌های نوین

وی یکی دیگر از چالش‌های مهم اخلاق پژوهش را خطر افزایش تبعیض دانست و گفت: توسعه فناوری‌های نوین نباید به حذف یا محروم‌سازی گروه‌هایی از جامعه منجر شود. تبعیض‌های مذهبی، جنسیتی، نژادی یا اجتماعی می‌توانند دسترسی افراد به دستاوردهای علمی و خدمات سلامت را محدود کنند و این مسئله از نظر اخلاقی قابل قبول نیست.

رئیس انجمن علمی اخلاق پزشکی ایران با تأکید بر اهمیت حفظ حریم خصوصی، افزود: نقض حریم خصوصی به‌ویژه در پژوهش‌های ژنتیکی می‌تواند زمینه‌ساز تبعیض در حوزه‌هایی مانند بیمه، استخدام و خدمات اجتماعی شود. اطلاعات ژنتیکی افراد جزء حساس‌ترین داده‌هاست و حفاظت از آن یک الزام اخلاقی جدی به شمار می‌رود.

محیط زیست و ایمنی؛ امحای زباله‌های عفونی

بیرودیان با اشاره به آثار زیست‌محیطی پژوهش‌های های‌تک، گفت: بسیاری از پژوهش‌ها تنها در سطح آزمایشگاه ارزیابی می‌شوند، در حالی که پیامدهای آن‌ها پس از خروج از آزمایشگاه، از جمله پسماندها، آلاینده‌ها و مواد ناشناخته، مورد توجه کافی قرار نمی‌گیرد.

وی افزود: نبود امکانات مناسب برای امحای زباله‌های عفونی، پسماندهای آزمایشگاهی و بقایای حیوانات آزمایشگاهی در برخی مراکز علمی، یک چالش جدی اخلاقی و زیست‌محیطی است.

مصادیق اخلاقی در فناوری‌های نوین زیست‌پزشکی

رئیس انجمن علمی اخلاق پزشکی ایران در ادامه به برخی مصادیق عینی اشاره کرد و گفت: در موضوعاتی مانند گیاهان تراریخته، پزشکی شخصی‌سازی‌شده، ژنتیک انتخابی و طراحی نوزادان، علاوه بر مزایای علمی، ملاحظات اخلاقی، قانونی و فقهی باید به‌دقت بررسی شود.

وی تأکید کرد: در پزشکی شخصی‌سازی‌شده، اگرچه هدف افزایش اثربخشی درمان است، اما گردآوری و نگهداری اطلاعات ژنتیکی افراد می‌تواند مخاطراتی برای حریم خصوصی آن‌ها ایجاد کند. اگر این مخاطرات بیش از منافع باشد، لازم است رویکرد اخلاقی پژوهش از جانب پژوهشگر مورد بازنگری قرار گیرد.

بافت جداشده انسانی در اتاق عمل حریم خصوصی محسوب می‌شود

بیرودیان با رد مفهوم «بافت دورریز انسانی»، تصریح کرد: هیچ بخشی از بدن انسان، اعم از خون، بافت یا اطلاعات ژنتیکی، دورریز محسوب نمی‌شود. هرگونه استفاده پژوهشی از این موارد، ورود به حریم خصوصی افراد است و نیازمند مجوز و رضایت آگاهانه است.

وی افزود: در مواردی که نمونه‌ها به‌صورت غیرقابل انتساب نگهداری می‌شوند و دسترسی به صاحبان نمونه وجود ندارد، استفاده پژوهشی تنها با مجوز کمیته اخلاق و مسئولان ذی‌صلاح امکان‌پذیر است و این موارد باید به‌صورت شفاف در پروپوزال پژوهش ذکر شود.

رئیس انجمن علمی اخلاق پزشکی ایران در پایان با بیان اینکه مباحث مطرح‌شده تنها مقدمه‌ای برای ورود جدی‌تر به اخلاق پژوهش در فناوری‌های نوین است، گفت: هر یک از این موضوعات نیازمند جلسات تخصصی مستقل و بررسی‌های عمیق‌تر است.

وی ابراز امیدواری کرد که این گفت‌وگوها در فضای علمی کشور تداوم یابد.

انتهای پیام

منبع: ایسنا