سیلاب سهمگین قنات جهانی گوهرریز جوپار را تهدید کرد؛ میراث نایاب در خطر مدیریت نادرست

نمابان و به نقل از خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- حکمت قاسم خانی: قنات جهانی گوهرریز جوپار در استان کرمان، یکی از شگفتی‌های مهندسی سنتی ایران است که نمادی از دانش، درایت و تعامل انسان ایرانی با طبیعت در طول تاریخ محسوب می‌شود.

فال شب یلدا 1404 / فقط نیت کن در بلندترین شب سال …

این قنات در نشست چهلم یونسکو، در سال ۲۰۱۶ به‌عنوان میراثی ملی در یونسکو ثبت شده است و نمونه‌ای شاخص از روش‌های پایدار تأمین آب در مناطق خشک و نیمه‌خشک بوده و ساختار پیچیده و طراحی دقیق آن نه تنها بیانگر دانش مهندسی پیشینیان، بلکه نشان‌دهنده‌ی ارتباط فرهنگی و اجتماعی مردم منطقه با منابع طبیعی است.

قنات گوهر ریز جوپار قدمتی ۷۵۰ ساله از دوران صفویه دارد و درمجموع با سه هزار و ۵۵۶ متر طول، ۱۲۹ حلقه چاه و در شش رشته با دبی آب ۶۰ لیتر در ثانیه می‌باشد.

ورود رواناب و تناقض در مدیریت بحران

ریزش یکی از چاه‌های قنات گوهر ریز در عصر روز جمعه ۲۸ آذرماه به دلیل ورود روانآب، ابهامات جدی درباره علت اصلی حادثه و نحوه واکنش مدیران محلی ایجاد کرده است.

از یک سو، برخی احداث سیل بند در بالادست به عنوان یکی از عوامل هدایت آب به سمت میله‌های چاه‌های این قنات مطرح می‌کنند و از سوی دیگر، آنچه پس از وقوع حادثه آشکار شد، اقدام غیرکارشناسی با استفاده از بیل مکانیکی برای تخریب یکی از دهانه‌های ورودی چاه‌ها بود؛ اقدامی که ظاهراً برای تسهیل ورود مقنی‌ها و جلوگیری از تخریب گسترده‌تر عنوان شده است.

معاون عمرانی فرماندار کرمان در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: متولی این قنات سازمان جهاد کشاورزی و اداره امور آب و خاک است و من بلافاصله پس از اطلاع از این موضوع، از مدیران جهاد کشاورزی و اداره امور آب و خاک خواستم شخصاً در محل قنات حضور پیدا کنند.

مجید باقری، می‌افزاید: با توجه به اینکه قنات جهانی گوهر ریز جوپار بسیار باارزش است با سازمان میراث فرهنگی استان کرمان نیز تماس گرفته شد و خواهان حضور کارشناسان آنها در محل شدم.

وی در باره علت این حادثه می‌گوید: طبق اظهارت مسئولین منطقه به دلیل اینکه بالا آمدن سطح آب قنات و ریزش بخش‌هایی از یکی از دهانه‌های چاه قنات، احتمال تخریب کل قنات گوهر ریز وجود داشته است و آنها برای جلوگیری از آسیب به مابقی قنات اقدام به تخریب اطراف یکی از دهانه‌های چاه قنات کردند تا مسیر برای ورود مقنی ها به داخل قنات باز شود.

باقری، با بیان اینکه وی از ورود ماشین آلات سنگین به داخل قنات جلوگیری کرده است ادامه داد: به دلیل ارتفاع چاه قنات، بیل مکانیکی ارتفاع بلند از کرمان به جوپار اعزام شد تا مسیر دهانه چاه را باز کند و مقنی ها بتوانند به داخل قنات بروند و از تخریب مابقی قنات جلوگیری کنند.

وی افزود: تمام تمهیدات لازم برای مرمت سریع قنات و جلوگیری از تخریب مابقی آن اندیشیده شده است.

میراث جهانی در خلاء مدیریتی

در این شرایط بحرانی، یک کاستی مدیریتی بارز خود را نشان می‌دهد: پایگاه قنات جهانی گوهر ریز جوپار ۳۸ روز است که مدیر ندارد و جانشینی برای امین ماهانی، مدیر فقید، منصوب نشده است.

این وضعیت، این پرسش را به ذهن متبادر می‌کند که فقدان مدیری که دلبستگی ویژه‌ای به این میراث جهانی داشته، ممکن است زمینه‌ساز تصمیمات عجولانه و غیرتخصصی برای مدیریت بحران شده باشد.

شاید اگر مدیر پیشین پایگاه قنات جهانی گوهر ریز جوپار در قید حیات بود، از تصمیمات عجولانه و استفاده از ماشین‌آلات سنگین در حریم این اثر جهانی جلوگیری می‌کرد.

روایت متفاوت روابط عمومی فرمانداری کرمان

با گذشت چند ساعت از ریزش بخش‌هایی از قنات جهانی گوهر ریز و بالا آمدن سطح آب در آن، روابط عمومی فرمانداری کرمان بعد از ظهر شنبه در خبری که بر روی کانال اطلاع رسانی خود در پیام رسان ایتا قرار داده شده از آغاز عملیات احیا و مرمت قنات گوهر ریز جوپار بخش ماهان خبر داد.

در این خبر که با دو عکس لودر در حال خاک برداری منتشر شده، آمده است: در پی بروز خسارت به قنات گوهر ریز جوپار، عملیات احیا و مرمت این قنات ثبت جهانی‌شده، از عصر روز ۲۸ آذرماه آغاز شد.

در خبر فرمانداری کرمان درباره علت این حادثه آمده است: به دلیل بارندگی‌های اخیر و بروز ریزش، جریان آب این قنات به‌طور کامل قطع شده بود که با پیگیری‌های صورت‌گرفته، عملیات تخلیه، پمپاژ آب و مرمت قنات با استفاده از ماشین‌آلات سنگین در دستور کار قرار گرفت.

در ادامه این خبر آمده است: این عملیات با حضور حسن‌پور نماینده مردم کرمان، باقری معاون عمرانی فرماندار، مختاری مدیر جهاد کشاورزی شهرستان، بخشدار ماهان و عوامل اداره آب و خاک شهرستان انجام شد و اقدامات اجرایی تا ساعت ۲۳ جمعه شب ادامه داشت و در حال حاضر عملیات احیا و مرمت قنات گوهر ریز جوپار در حال انجام است.

آنچه که در این خبر به چشم می‌خورد اشاره کردن به مرمت بخش‌هایی از یک قنات جهانی با ضوابط خاص سازمان یونسکو با استفاده از ماشین آلات سنگین است.

همچنین در این خبر در حالی اسم تمامی افرادی که در محل حضور داشتند با ذکر مسئولیت آنها آورده شده است که اشاره‌ای به حضور کارشناسان و یا مسئولین میراث فرهنگی نشده است؛ و این در حالی است که طبق ضوابط میراث فرهنگی هر گونه اقدامی در حریم میراث جهانی باید با حضور نمایندگان و کارشناسان میراث فرهنگی و رعایت مقررات و ضوابط خاص باشد.

عبور رودخانه فصلی از روی قنات جهانی و بی توجهی به هشدار میراث فرهنگی

در چنین شرایطی کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان به محل قنات اعزام شده اند تا علت و میزان خسارت را بررسی و اعلام کنند.

آنگونه که سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان در گفتگو با مهر می‌گوید: مشکل پیش آمده برای قنات گوهر ریز به دلیل مسیر نامناسب رودخانه‌های فصلی بر روی قنات بوده که قبلاً از طرف مدیر قبلی پایگاه میراث جهانی قنات گوهر ریز چند مورد تذکر برای اصلاح مسیر رودخانه فصلی داده شده بود.

فرناز فرهی مقدم، می‌افزاید: این مسیر رودخانه و حجم آب زیاد باعث نشست پشته ی قنات گوهر ریز شده بود که به طور اضطراری برای جلوگیری از تخریب بیشتر، از عصر جمعه اقدامات لازم انجام شده و خوشبختانه آب قنات مجددأ در مسیر اصلی خود جریان پیدا کرده و از تخریب‌های بیشتر جلوگیری شده است.

وی ادامه می‌دهد: در مرحله بعد که با جلسه اضطراری مسئولین در محل شکل می‌گیرد به دلیل سست شدن محل باید اقدامات جدی برای رفع خطرات اضطراری انجام شود.

عملیات نجات قنات با بیل مکانیکی

رئیس اداره امور آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان کرمان نیز در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: یکی از چاه‌های قنات گوهر ریز که بر اثر روانآب فروکش کرده بود تخلیه شد تا مقنی بتواند وارد قنات شود.

حمید عبدلی، با بیان اینکه علت ورود سیل به چاه قنات باید بررسی شود می‌افزاید: اداره آب و خاک جهاد کشاورزی شهرستان کرمان هیچ گونه مسئولیتی برای احداث سیل بند ندارد، مگر اینکه جایی سیل بند برای جلوگیری از ورود آب به داخل قنات بزنیم.

وی با بیان اینکه ما هنگامی که به محل قنات رسیدیم تعدادی لودر و بیل مکانیکی در محل وجود داشت که از فعالیت آنها جلوگیری کردیم ادامه می‌دهد: ما فقط یک میله چاه قنات را خالی کردیم و هرگز نظر قنات گوهر ریز شکافته نشد.

عبدلی، با اشاره به اینکه ما هرگز اجازه نمی‌دادیم روی قنات با بیل مکانیکی کار کنند می‌افزاید: هر گونه تغییری در سازه قنات به ضرر مردم و کشاورزان است و در سال‌های آینده برای مردم مشکل آفرین می‌شود.

باید گفت قنات جهانی گوهر ریز جوپار فعلاً از تخریب کامل نجات یافته است، اما ابهامات پیرامون علت حادثه «سیل‌بند یا مسیر رودخانه فصلی»، نحوه واکنش اضطراری «استفاده از ماشین‌آلات سنگین در حریم اثر»، و فقدان متولی رسمی برای پایگاه جهانی قنات گوهر ریز، نشان‌دهنده آسیب‌پذیری مدیریتی این گنجینه ملی و جهانی است که نیازمند پیگیری و اصلاح فوری است.

تعیین تکلیف فوری وضعیت مدیریتی این قنات و اتخاذ تصمیمات فنی پایدار بر اساس ضوابط یونسکو، برای تضمین بقای این شگفتی مهندسی ضروری است.

منبع: خبرگزاری مهر