آیین‌های خاص لرستان در شب یلدا؛ از فال «چل سرو» تا سرودخوانی روی بام‌ها

نمابان و به نقل از خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها: لرستان به‌عنوان مهد فرهنگ و تمدن همواره مجال بروز سنن و آداب خاص منطقه خود بوده است و شب یلدا نیز که در این استان به شب چله یا «اول قاره» نامیده می‌شود ازجمله شب‌هایی است که در این استان همواره همراه با آداب ویژه‌ای بوده است.

آلبوم جشن عروسی مجلل پدر و مادر سپند امیر سلیمانی در واقعیت …

امشو اول قاره…

قدیمی ترها سنتی در میان کوچه‌های شهرم جاری بود، آن روزها پسر بچه‌ها روی بام‌ها آواز می‌خواندند و از اهالی خانه‌های محل شادی طلب می کردند… «امشو اول قاره، خیر د هونت بواره…نون و پنیر و شیره، کیخوا هونت نمیره»

این اشعار کوتاه و پر مغز و کودکانه حامل پیام خیر و نیکی بود. حامل پیام دوستی و محبت و همراهی…آرزوی عمر طولانی برای اهالی خانه و برکت روز افزون برای سفره خانه…

آن روزها شال های بلند پسر بچه‌ها که از پشت بام خانه آویزان می‌شد پر از نان و آجیل و میوه و غذاهای یلدایی بازمی گشت و اینگونه مردمان لر سفره خود را با همسایه شأن تقسیم می‌کردند و پسرک کوچک هم دعا می‌کرد تا روزی خانه و خانواده هر روز پر رونق تر شود.

شاهنامه خوانی سنت دیرین لرستانی‌ها

شاهنامه خوانی از گذشته‌های دور تاکنون از آئین و رسوم رایج در میان بختیاری‌ها بوده است به طوری که شاهنامه معمولاً به دست بزرگ ایل و در پایان به دست بزرگ خانواده خوانده می شده است و همواره جوانان در ایل‌های بختیاری سعی در یادگیری و از بر کردن آن داشتند زیرا افتخار بسیار بزرگی در میان این قوم محسوب می شده است.

دلیل اصلی جذابیت شنیدن شاهنامه خوانی در آن بود که نقالان با طرز بیان خاص، تکیه کلام‌ها، حرکات و تا حدودی نقش قهرمانان را بازی کردن، تأثیر داستان را صد چندان می‌کردند.

پیش از رواج رادیو و تلویزیون و دیگر ابزارهای سرگرم کننده امروزی، کالای جذاب شاهنامه خوان و نقال بازگو کننده داستان‌های حماسی و پهلوانی که شاید از میان شاگردان آنها تنها چند نفر باقی مانده باشند، بیشتر خریدار داشت اما امروز این کار کمتر خریدار دارد و جای خود را به رسانه‌های جمعی و مجازی داده است.

فال «چل سرو»، سرگرمی شب یلدا مردمان لر

از دیگر آداب مرسوم و دیدنی در شب یلدا در لرستان نوعی فال است، نه با مفاهیم و اعتقادات خرافی رایج در دیگر فال‌ها که از آن به عنوان «چل سرو» (چهل سرود) یاد می‌شود.

آداب چل سرو بدین گونه است که گروهی از بزرگان خانواده در شب یلدا دور هم می‌نشینند و پس از نیت و صلوات و استعانت از باری تعالی، یک نفر، مأمور به دست گرفتن تسبیحی چهل دانه می‌شود و دور از دیگران می‌نشیند و چند دانه اول را با نام مبارک الله، محمد و علی جدا می‌کند و سپس جمعی که بیشتر از افراد با تجربه هستند به نوبت شروع به خواندن بخشی از ابیات و اشعاری می‌کنند که به همین نام (چل سرو) معروفند، و بیشتر به زبان شیوا و شیرین لکی هستند.

با خواندن هر قطعه فردی که تسبیح را در دست دارد یک دانه جدا می‌کند و به همین منوال افراد به نوبت قسمتی از سرو (سرود و تک بیت) را می‌خوانند و دانه‌های تسبیح جدا می‌شوند.

در این میان افرادی که «سرو» می‌خوانند از تعداد و چگونگی دانه‌های تسبیح بی اطلاعند، تا اینکه با جدا شدن آخرین دانه یعنی چهلمین دانه تسبیح، فرد مأمور اعلام می‌کند که این دانه چهلم است و سرود و بیتی که چهلمین بیت بوده است با صدای بلند برای همه تکرار می‌شود و فرد آن بیت را تا به آخر می‌خواند و دیگران به تفسیر و توضیح این بیت می‌پردازند.

هر بیت داری تعبیر و تفسیر خاصی است که برای دیگران روشن است. در چل سرو ابیات دارای تعابیر منفی و مثبت به موازات هم خوانده می‌شود و طبق اقبال و طالع هر کس بیت خاصی در دانه چهلم می‌افتد، که همان فال فرد است.

از دیگر آداب لرستانی‌ها در بلندترین شب سال درست کردن «گندم شیره» است. برای درست کردن «گندم شیره» گندم را در شیر خیسانده، سپس زردچوبه و نمک را با آن مخلوط کرده و آن را روی ساج (تابه) برشته می‌کنند و همراه خلال بادام، گردو، پسته، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می‌کنند و در شب یلدا می‌خورند.

«گندم شیره»، اجیل شب یلدا لرستانی‌ها

از دیگر آداب لرستانی‌ها در بلندترین شب سال درست کردن «گندم شیره» است. برای درست کردن «گندم شیره» گندم را در شیر خیسانده، سپس زردچوبه و نمک را با آن مخلوط کرده و آن را روی ساج (تابه) برشته می‌کنند و همراه خلال بادام، گردو، پسته، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می‌کنند و در شب یلدا می‌خورند.

آئین‌هایی به وسعت باهم بودن

عطا حسن پور مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان لرستان در این رابطه در گفت و گو با مهر با اشاره به آئین‌های ویژه شب یلدا در این استان، بر غنای فرهنگی و تمدنی این آئین دیرینه تأکید کرد.

وی گفت: «شو چله» یا شب یلدا در استان لرستان با آئین‌ها و رسم‌های اصیل و ریشه‌داری همراه بوده است که برخی از آنها همچنان در میان مردم زنده نگاه داشته شده و بخشی از میراث ناملموس این منطقه محسوب می‌شود.

مدیرکل میراث فرهنگی لرستان، افزود: از جمله این آئین‌ها، مراسم «امیل و ممیل و ششله و چارچار» بوده است که در آن نوجوانان با آویزان کردن شال از پشت بام خانه‌ها، هدایایی دریافت می‌کردند. این رسم نشان‌دهنده پیوند عمیق جامعه با اسطوره‌ها و افسانه‌های محلی بود.

حسن‌پور، به غذاها و تنقلات مخصوص این شب نیز اشاره کرد و گفت: در شب یلدا، غذاهای خاصی در لرستان تهیه می‌شود و تنقلاتی مانند «گندم‌شیر» (گندم برشته شده در شیر) و پسته وحشی که در طبیعت استان یافت می‌شود، سرو می‌شود.

وی با اشاره به جایگاه نمادین انار در این شب، تأکید کرد: انار به‌عنوان نماد گرمابخشی و زندگی، در یافته‌های باستان‌شناسی لرستان از دوره ساسانی حضور دارد و کشت آن از دیرباز در این منطقه رواج داشته است.

مدیرکل میراث فرهنگی لرستان با اشاره به پیشینه تاریخی شب یلدا، گفت: این شب نماد زایش، مهر و دوستی در فرهنگ ایرانی است و لرستانی‌ها همچون دیگر ایرانیان، این آئین کهن را پاس می‌دارند و آن را به‌عنوان بخشی از تاریخ و میراث خود گرامی می‌دارند.

بنا بر این گزارش، شب یلدا با آداب و رسوم ریشه‌دار خود، همواره فرصتی ارزشمند برای دید و بازدیدهای خانوادگی و تحکیم پیوندهای عاطفی در میان ایرانیان فراهم کرده است، این آئین دیرینه، با رسم‌های اصیل و اشتراک لحظات گرم در کنار یکدیگر، به‌عنوان زمینه‌ای برای همدلی و همزبانی در بلندترین شب سال شناخته می‌شود. سنت‌هایی که نه تنها نمادی از پیوند با گذشته کهن هستند، بلکه بستری برای خلق خاطرات جمعی و تقویت روحیه همبستگی در میان نسل‌های مختلف خانواده‌های ایرانی به شمار می‌روند.

منبع: خبرگزاری مهر