شب چله در سیستان و بلوچستان؛ آیینی کهن با طعم خاص و پیوندی استثنایی میان فرهنگ ایرانی و اسلامی

نمابان و به نقل از خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها، فاطمه گلوی: شب یلدا به‌عنوان یکی از کهن‌ترین آئین‌های ایرانی، در استان سیستان و بلوچستان نیز جایگاه ویژه‌ای در میان مردم دارد و هر ساله با فرارسیدن آخرین شب پاییز، رنگ و بوی خاصی به محافل خانوادگی می‌بخشد.

رسمی شد | واریز سود سهام عدالت فردا 30 آذر 1404

این آئین دیرینه که سیستان و بلوچستان با نام «شب چله» شناخته می‌شود، فرصتی برای گردهمایی خانواده‌ها، تقویت پیوندهای اجتماعی و پاسداشت فرهنگ بومی به شمار می‌رود.

در سیستان و بلوچستان، یلدا تنها یک شب نمادین نیست، بلکه بخشی از هویت فرهنگی مردم است که با آداب و رسوم محلی درآمیخته و نسل به نسل منتقل شده است.

استفاده از خوراکی‌های ساده و بومی، توجه به دورهمی خانوادگی و پرهیز از تجمل‌گرایی از ویژگی‌های برجسته برگزاری شب یلدا در بسیاری از نقاط استان است؛ این سنت کهن، در عین سادگی، پیام‌آور همدلی، صبر و امید به روشنایی پس از طولانی‌ترین شب سال است.

شب چله، ریشه‌ای عمیق در فرهنگ مردم سیستان و بلوچستان دارد

رئیس موزه بزرگ جنوب شرق در گفت و گو با خبرنگار مهر گفت: شب یلدا که در استان سیستان و بلوچستان به «شب چله» شهرت یافته، ریشه‌ای عمیق در تاریخ، فرهنگ و باورهای مردمان این منطقه دارد.

محمدعلی ابراهیمی بیان کرد: در گذشته، مردم این دیار نه‌تنها چله زمستانی، بلکه چله تابستانی را نیز گرامی می‌داشتند. چله زمستانی از نخستین شب زمستان آغاز می‌شد و تا چهل روز ادامه داشت و در سیستان به «چله بزرگ» یا «چله کَلُو» معروف بود؛ در بلوچستان نیز از آن با نام‌هایی چون «چله ماسی» یعنی شب مادر یاد می‌شد.

این پژوهشگر و کارشناس تاریخی – فرهنگی افزود: سیستان و بلوچستان یکی از کهن‌ترین نظام‌های تقویمی را در خود جای داده است؛ تقویمی که ابوریحان بیرونی در کتاب تحقیق مال الهند به آن اشاره کرده و قدمت آن را کهن‌تر از بسیاری از تقویم‌های شناخته‌شده در دیگر مناطق جهان می‌داند.

رئیس موزه زاهدان ادامه داد: این گاه‌شماری بر پایه شیوه زندگی مردم، شامل کشاورزی، دامداری و صیادی شکل گرفته و با دانش ستاره‌شناسی، وزش بادها و نشانه‌های طبیعی همچون مهاجرت پرندگان تنظیم می‌شده است؛ در سیستان، پرنده‌ای با نام پلپلاسی یا همان پرستو نشانه تغییر فصل بوده و در بلوچستان، به‌ویژه منطقه خاش، شکار برخی حیوانات یا زمان کاشت و برداشت خرما مبنای تنظیم تقویم قرار می‌گرفته است.

آئین‌های ایرانی هویت اصلی خود را حفظ کرده‌اند

وی تصریح کرد: باورهای بومی ایرانی که در معماری و سنگ‌نگاره‌های سراوان نیز مشهود است؛ با ورود آئین زرتشت و سپس اسلام، این آئین‌ها رنگ و بوی دینی به خود گرفت اما هویت اصلی خود را حفظ کرد.

ابراهیمی بیان کرد: یک افسانه قدیمی که «سوه» در سیستان نام‌گذاری شده هم وجود دارد؛ که بر اساس این افسانه مهر و ماه یعنی ماه و خورشید با هم عاشق و معشوق بودن که این‌ها در بلندترین شب سال که پایان پاییز بوده ستاره‌ای رو واسطه می‌کنند و مهر و ماه با هم الفت و مهربانی برقرار می‌کنند و این شب بلند رو به جشن و پایکوبی و شادمانی می‌پردازند.

وی اظهار داشت: شب چله در سیستان و بلوچستان نماد همبستگی خانوادگی و احترام به بزرگ‌ترهاست. در این شب، اعضای خانواده گرد بزرگ‌ترها، پدربزرگ و مادربزرگ جمع می‌شوند و آئینی به نام «شال» یعنی سر زدن و دید و بازدید و یا سفره خانوادگی برپا می‌شود که نشانه احترام به ریش‌سفیدان و صله‌رحم است.

رئیس موزه زاهدان گفت: روشن کردن آتش، شاهنامه‌خوانی، موسیقی محلی و قصه‌گویی از ارکان اصلی این شب در سیستان و بلوچستان به‌شمار می‌رود؛ شاهنامه‌خوانی به‌ویژه به دلیل پیوند عمیق داستان‌های حماسی با سرزمین سیستان، جایگاهی ویژه دارد.

وی با اشاره به جایگاه خوراکی‌های سالم و محلی در این شب افزود: خوراکی‌های شب یلدا نیز بخشی مهم از این آئین کهن هستند. هندوانه و خربزه محلی سیستان که در تابستان ذخیره می‌شدند، همراه با فرآورده‌هایی چون شیره، گندم بریان، تخمه هندوانه و خربزه، لندو، کلوچه خرمایی و دیگر خوراک‌های محلی مصرف می‌شدند؛ این خوراکی‌ها افزون بر ارزش غذایی، جنبه دارویی و نماد تندرستی داشتند.

ابراهیمی در پایان بیان کرد: بازی‌های محلی، افسانه‌خوانی، فال حافظ و میوه انار به‌عنوان نماد خیر و برکت، شکرگزاری و طلب سلامتی، شب یلدا را به شبی سرشار از شادی، همدلی و معنویت برای مردم سیستان و بلوچستان تبدیل کرده است.

شب چله در سیستان و بلوچستان فرهنگ کهن ایرانی

یکی از شهروندان زاهدانی در گفت و گو با خبرنگار مهر در رابطه با دورهمی شب یلدا گفت: آئین‌ها و سنت‌هایی که از قدیم‌الایام به ما رسیده‌اند، بخشی از فرهنگ کهن ایران‌زمین هستند؛ فرهنگی که به‌طور کامل با فرهنگ اسلامی مطابقت دارد.

علی رخشانی ادامه داد: این سنت‌ها، سنت‌های پسندیده‌ای بوده‌اند و همچنان هم می‌توانند نقش مهمی در زندگی اجتماعی ما ایفا کنند؛ دورهم‌بودن، جمع‌شدن خانواده‌ها و هم‌نشینی‌ها از جمله همین سنت‌های ارزشمند است که خداوند نیز آن را مورد ستایش قرار داده است.

وی ادامه داد: وقتی افراد در کنار هم قرار می‌گیرند، رنج‌ها و گرفتاری‌ها نیز میان آن‌ها تقسیم می‌شود و فشار مشکلات کمتر احساس می‌شود.

این شهروند زاهدانی بیان کرد: متأسفانه امروز مشاهده می‌شود که خانواده‌ها از هم فاصله گرفته‌اند، ارتباط‌ها کمرنگ شده و فاصله‌ها افزایش یافته است؛ توقعات بالا رفته، تجملات بیشتر شده و سادگی گذشته کمتر به چشم می‌خورد. در حالی که اگر به سنت‌های قدیمی خود بازگردیم، همان کرسی ساده، لحاف گرم و تنقلات اندک کافی بود تا اعضای خانواده دور هم جمع شوند و از باهم‌بودن لذت ببرند.

وی گفت: امروز حتی نسل جوان نیز وقتی صحبت می‌شود، می‌گویند فیلم‌ها و روایت‌هایی که از گذشته می‌بینند، لذتی داشته که اکنون کمتر احساس می‌شود. این نشان می‌دهد که بازگشت به سنت‌های خودمان می‌تواند برای نسل‌های جدید هم جذاب باشد.

رخشانی اظهار داشت: اگر ما بزرگ‌ترها به این آئین‌ها پایبند باشیم، فرزندانمان از ما یاد می‌گیرند و این فرهنگ به نسل‌های آینده منتقل می‌شود.

وی در پایان افزود: دورهم‌بودن علاوه بر اینکه نوعی صله‌رحم است که اسلام به آن سفارش کرده، از افتخارات فرهنگ اصیل ایرانی نیز به شمار می‌رود؛ باید به این سنت‌ها افتخار کنیم و در عمل نیز آن‌ها را زنده نگه داریم.

یلدا، فرصتی برای باهم بودن

یکی دیگر از شهروندان زاهدانی در گفت و گو با خبرنگار مهر بیان کرد: سنت شب یلدا از قدیم‌الایام در سیستان و بلوچستان وجود داشته و ریشه‌دار است.

مصطفی دیده گفت: سیستان و بلوچستان از نظر فرهنگی شاید نسبت به بسیاری از نقاط دیگر کشور تفاوت‌های بیشتری داشته باشد. در منطقه سیستان، این سنت بیشتر رواج داشته و مردم توجه ویژه‌ای به شب یلدا داشته‌اند؛ شب یلدا همواره به‌عنوان فرصتی برای باهم‌بودن و تقویت روابط خانوادگی شناخته شده است.

وی خاطرنشان کرد: در شب یلدا همه اعضای فامیل دور هم جمع می‌شدند و این دورهمی منزل بزرگ خانواده یعنی پدربزرگ صورت می‌گرفت؛ این جمع‌های صمیمی فضایی ساده اما پر از محبت داشت.

این شهروند زاهدانی گفت: قدیم بیشتر خوراکی‌هایی که در این شب استفاده می‌شد، محصولات خود مردم بود. اگر کسی آفتابگردان یا تخمه داشت، از محصول خودش بود. تخمه هندوانه‌های محلی، لندو، گندم‌هایی که در همان منطقه کشت می‌شد و خرماهای محلی، جزو خوراکی‌هایی بود که در این دورهمی‌ها استفاده می‌کردند و همه از همان داشته‌های ساده لذت می‌بردند.

وی بیان کرد: به مرور زمان، این سنت‌ها از نظر شکل برگزاری تغییر کرده و به اصطلاح کلاسیک‌تر شده است و شب یلداها با ظاهر متفاوت‌تری برگزار می‌شوند.

دیده در پایان افزود: امروزه شاید شب یلداها از نظر ظاهری زیباتر شده باشد، اما متأسفانه در سال‌های اخیر، با توجه به گرانی‌ها و شرایط اقتصادی، این دورهمی‌ها کمتر شده است.

وی ادامه داد: هزینه‌های بالایی که وجود دارد باعث شده بسیاری از خانواده‌ها نتوانند مثل گذشته این جمع‌ها را برگزار کنند؛ به همین دلیل، بیشتر مردم سعی می‌کنند در جمع‌های کوچک‌تر و محدوده به اعضای خانواده خودشان، یک قشنگ برای خودشان بسازند.

صله‌رحم سنتی فراتر از یلدا؛ راهی برای افزایش رزق و برکت

حجت الاسلام سعید جان‌آبادی، معاون فرهنگی اداره کل تبلیغات اسلامی سیستان و بلوچستان در گفت و گو با خبرنگار مهر با اشاره به اهمیت صله‌رحم گفت: یکی از تأکیدات اصلی دین اسلام، دید و بازدید و ارتباط با خویشاوندان است که پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) بارها بر آن سفارش کرده‌اند.

وی افزود: اهل بیت (ع) نه تنها به خویشان و دوستان خود سر می‌زدند، بلکه به غریبه‌ها و حتی غیرمسلمانان نیز توجه داشتند و این نشان‌دهنده گستره معنوی این سنت است.

جان‌آبادی با اشاره به آئین یلدا اظهار داشت: یلدا به عنوان یک رسم ایرانی، در راستای همین تعالیم دینی قرار دارد و مردم ایران آن را فرصتی برای صله‌رحم می‌دانند.

وی خاطرنشان کرد: در روایات آمده است که مهمان هنگام ورود رزق و روزی به همراه می‌آورد و هنگام رفتن بلاها را از خانه بیرون می‌برد؛ تجربه‌ای که ایرانیان در زندگی خود لمس کرده‌اند.

معاون فرهنگی اداره کل تبلیغات اسلامی سیستان و بلوچستان تاکید کرد: نباید صله‌رحم تنها به شب یلدا محدود شود، بلکه باید در طول سال استمرار داشته باشد تا برکات آن همیشگی گردد.

منبع: خبرگزاری مهر