یلدا در همدان؛ رمزگشایی از آیینی که تاریکی را به نور پیوند می‌دهد

نمابان و به نقل از خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – محمدرضا بهرامی‌صفت: شب چله یا یلدا یکی از ماندگارترین آئین‌های ایرانی است که ریشه در نگاه انسان ایرانی به طبیعت، زمان و مفهوم روشنایی دارد. این شب که به‌عنوان طولانی‌ترین شب سال شناخته می‌شود، در باورهای کهن تنها یک پدیده نجومی نبود، بلکه نقطه عطفی در چرخه طبیعت تلقی می‌شد؛ شبی که پس از آن روزها بلندتر می‌شود و نور به‌تدریج بر تاریکی غلبه می‌کند.

رسمی شد | واریز سود سهام عدالت فردا 30 آذر 1404

در فرهنگ مردم همدان، شب چله تنها به یک شب محدود نمی‌شود، بلکه آغازی است بر دوره‌ای که با عنوان «چله‌نشینی» شناخته می‌شود. زمستان در این فرهنگ به دو بخش تقسیم می‌شود؛ چله بزرگ که از ابتدای دی‌ماه آغاز شده و تا دهم بهمن‌ماه ادامه دارد و چله کوچک که بازه‌ای ۲۰ روزه از دهم تا پایان بهمن‌ماه را در بر می‌گیرد.

شب چله در همدان بیش از هر چیز با گردهمایی‌های خانوادگی معنا پیدا می‌کند. در این شب، اعضای خانواده در خانه بزرگ‌ترها گرد هم می‌آمدند و نقل خاطرات، بیان داستان‌های کهن، تجربه‌های سال‌های دور و گفت‌وگو میان نسل‌ها نقش مهمی در برگزاری این آئین داشت. این گردهمایی‌ها تنها برای گذران یک شب نبود، بلکه بستری برای انتقال فرهنگ شفاهی و تقویت پیوندهای اجتماعی محسوب می‌شد.

خوراکی‌های شب چله نیز در فرهنگ همدان معنامحور هستند. استفاده از هندوانه به‌عنوان میوه‌ای با نماد تابستان در دل زمستان، میوه‌های خشک که یادآور ذخیره‌سازی و آینده‌نگری‌اند و آجیل‌های محلی، همگی نشان می‌دهد که آئین شب چله پیوندی عمیق با طبیعت و معیشت مردم داشته است.

این خوراکی‌ها نماد عبور از سرما، صبوری در برابر سختی‌ها و امید به روزهای روشن‌تر بودند. در مجموع، آنچه باعث ماندگاری آئین شب چله در همدان شده، نه صرفاً شکل ظاهری یا رسوم بیرونی آن، بلکه معنای نهفته در این آئین است.

آئین‌ها ممکن است در طول تاریخ، از باوری به باور دیگر منتقل شوند یا شکل و نمادهایشان تغییر کند، اما تا زمانی که معنا زنده باشد، همچنان در زندگی مردم حضور خواهند داشت. شب چله یادآور این حقیقت است که تاریکی هرچقدر هم طولانی باشد، همیشگی نیست و نور، دیر یا زود، راه خود را باز خواهد کرد؛ باوری که قرن‌هاست در دل فرهنگ مردم همدان زنده مانده است.

شب چله اوج پیوند آئین‌های ایرانی با طبیعت و حافظه تاریخی مردم است

حمیدرضا حق‌نظری کارشناس آئین‌شناسی و فرهنگی همدان در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه آئین شب چله از دو منظر قابل بررسی است، اظهار کرد: شب چله از یک‌سو آغاز چله بزرگ و فصل زمستان و طولانی‌ترین شب سال به شمار می‌رود و از سوی دیگر، ریشه در مفهوم «یلدا» به‌معنای زایش دارد که از آئین مهرپرستی به یادگار مانده و به‌عنوان شب زایش خورشید شناخته می‌شود؛ شبی که پس از آن، روشنایی بر تاریکی غلبه می‌یابد.

وی افزود: در فرهنگ عامه ایرانی، زمستان به دو بخش چله بزرگ (۴۰ روزه) و چله کوچک (۲۰ روزه) تقسیم می‌شود و در میان این دو نیز بازه‌هایی مانند «چهارچهار» مطرح بوده که مردم بر اساس آن، وضعیت آب‌وهوا، بارندگی و حتی شرایط سال زراعی را پیش‌بینی می‌کردند. این تقسیم‌بندی‌ها تنها یک باور نمادین نبود، بلکه حاصل تجربه زیسته و مشاهده دقیق طبیعت توسط مردم بود.

کارشناس آئین‌شناسی و فرهنگی همدان عنوان کرد: در برخی روایت‌ها، چله بزرگ و چله کوچک به‌صورت نمادین همانند دو برادر تصور می‌شدند و مردم بر این باور بودند که اگر چله بزرگ پربارش باشد، زمستانی پربرکت در پیش خواهد بود و اگر در چله کوچک کم‌بارشی رخ دهد، در روزهای پایانی زمستان جبران خواهد شد.

حق‌نظری با اشاره به آئین‌های شب یلدا در استان همدان گفت: در مناطق مختلف همدان، شب چله همواره با دورهمی‌های خانوادگی، نشستن در کنار بزرگان فامیل و نقل خاطرات همراه بوده و عنصر «جمع‌گرایی» هسته اصلی این آئین را شکل می‌دهد.

مسئول انجمن پرسیاوشان زاگرس افزود: حافظ‌خوانی، شاهنامه‌خوانی و فال‌گیری از جمله رسوم رایج این شب در همدان بوده و در گذشته، رسمی وجود داشت که مردم اشیایی را درون کوزه‌ای می‌ریختند و با خواندن اشعاری، فال هر شخص را از کوزه بیرون می‌آوردند؛ آئینی که بیشتر جنبه همبستگی اجتماعی و امیدبخشی داشت.

حق‌نظری ادامه داد: استفاده از میوه‌هایی با نماد تابستان مانند هندوانه و همچنین میوه‌های خشک، نشان‌دهنده باور مردم به انتقال گرمای تابستان به سرمای زمستان است و این مسئله نشان می‌دهد که آئین‌های شب چله در همدان به‌طور مستقیم با طبیعت و چرخه فصل‌ها پیوند خورده‌اند.

وی با تأکید بر اینکه تقریباً هیچ آئینی در فرهنگ ایرانی بی‌ارتباط با طبیعت نیست، تصریح کرد: آئین شب چله یادآور این نکته است که انسان نباید ارتباط خود را با طبیعت، طلوع و غروب خورشید و نظم هستی از دست بدهد و همواره باید خود را جزئی از این چرخه بداند.

حق‌نظری در ادامه با اشاره به تحول معنا در آئین‌ها گفت: آئین‌ها ممکن است در طول تاریخ از دینی به دین دیگر منتقل شوند، اما آنچه موجب ماندگاری آن‌ها می‌شود، معنای انسانی و اجتماعی آن‌هاست؛ امروزه یلدا بیش از آنکه به آئین مهرپرستی اشاره داشته باشد، نماد پایان تاریکی، غلبه نور و امید به آینده‌ای روشن است.

وی در پایان خاطرنشان کرد: اگر آئین‌ها از معنا تهی شوند و تنها به ظواهر، تزئینات یا مدهای مقطعی تقلیل یابند، به‌تدریج کارکرد خود را از دست می‌دهند؛ اما زمانی که معنا زنده باشد، حتی اگر برخی آئین‌ها کمرنگ شوند، دوباره در بستر جامعه احیا خواهند شد.

شب چله‌نشینی همچنان یکی از آئین‌های زنده و هویت‌ساز در میان خانواده‌های همدانی است

عبدالله صالح در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به حال‌وهوای شب چله اظهار کرد: شب چله برای ما فقط طولانی‌ترین شب سال نیست، بلکه فرصتی است برای جمع شدن کنار هم، پهن کردن کرسی و یادآوری سنت‌هایی که نسل به نسل منتقل شده است.

وی با بیان اینکه کرسی در گذشته محور اصلی شب‌نشینی‌های زمستانی بوده است، افزود: خانواده‌ها دور کرسی می‌نشستند، بزرگ‌ترها قصه و خاطره می‌گفتند و جوان‌ترها گوش می‌دادند؛ همین فضای صمیمی باعث می‌شد سرمای زمستان کمتر احساس شود.

این شهروند همدانی ادامه می‌دهد: خوردن آجیل شب چله، میوه‌های خشک و به‌ویژه هندوانه که نمادی از گرمای تابستان در دل زمستان است، از رسوم جدایی‌ناپذیر این شب به‌شمار می‌رفت و مردم باور داشتند با خوردن آن، زمستان را با تندرستی پشت سر می‌گذارند.

عبدالله صالح با اشاره به تغییر سبک زندگی در سال‌های اخیر تأکید می‌کند: اگرچه شکل برگزاری شب چله تغییر کرده، اما اصل این آئین که همدلی، گفتگو و دورهم بودن است، همچنان میان خانواده‌های همدانی زنده مانده و نباید اجازه داد این سنت‌ها به‌دست فراموشی سپرده شود.

گفتنی است؛ در روزگاری که شتاب زندگی فرصت گفت‌وگو و هم‌نشینی را کم‌رنگ کرده است، شب یلدا همچنان به‌عنوان یک آئین ریشه‌دار ایرانی، یادآور ضرورت بازگشت به جمع، خانواده و معناست. آیین‌هایی چون چله‌نشینی، دورهم‌نشستن زیر کرسی، خوردن آجیل و هندوانه و شنیدن روایت بزرگ‌ترها، نه صرفاً عادت‌هایی قدیمی، بلکه نشانه‌هایی از پیوند انسان با طبیعت، زمان و یکدیگرند؛ پیوندی که در فرهنگ مردم همدان هنوز زنده است. یلدا فرصتی است تا در دل بلندترین شب سال، چراغ همدلی روشن بماند و به سنت‌هایی اندیشیده شود که تداوم آن‌ها، هویت فرهنگی جامعه را در برابر فراموشی و روزمرگی حفظ می‌کند.

منبع: خبرگزاری مهر