فرونشست زمین در خراسان رضوی از هشدار عبور کرد؛ بحران خاموشی که زندگی را تهدید می‌کند

نمابان و به نقل از خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- مرجان فرهمند: فرونشست زمین دیگر یک پدیده خاموش و دور از ذهن نیست؛ بحرانی است که بی‌سر و صدا، اما مداوم، شالوده زیست انسانی را در بخش‌های وسیعی از کشور می‌فرساید. در این میان، خراسان رضوی به‌عنوان یکی از قطب‌های جمعیتی، اقتصادی و زیارتی ایران، امروز در کانون یکی از عمیق‌ترین و نگران‌کننده‌ترین اشکال این بحران قرار گرفته است.

رسمی شد | واریز سود سهام عدالت فردا 30 آذر 1404

استانی که سال‌ها موتور توسعه مبتنی بر کشاورزی، تمرکز جمعیت و گسترش بی‌وقفه شهرنشینی بوده، اکنون با پیامدهای انباشت تصمیمات ناپایدار در حوزه آب روبه‌رو شده است. فرونشست در خراسان رضوی صرفاً یک مسئله محیط‌زیستی نیست، بلکه زنجیره‌ای از تهدیدهای اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی و امنیتی را به دنبال دارد.

مشهد به‌عنوان دومین کلان‌شهر کشور، نه‌تنها سکونتگاهی برای میلیون‌ها شهروند، بلکه مقصد سالانه میلیون‌ها زائر است؛ شهری که پایداری آن، مستقیماً با پایداری منابع آب و زمین گره خورده است. گسترش فرونشست به پهنه‌های شهری، این سوال جدی را پیش روی مدیران و افکار عمومی قرار داده که آینده زیست‌پذیری این کلان‌شهر چگونه رقم خواهد خورد.

آن‌چه فرونشست زمین را به بحرانی ویژه تبدیل می‌کند، ماهیت برگشت‌ناپذیر آن است؛ پدیده‌ای که برخلاف سیل یا خشکسالی، پس از وقوع، قابل جبران نیست و آثار آن برای دهه‌ها بر چشم‌انداز طبیعی و انسانی منطقه باقی می‌ماند. از همین رو، مواجهه با فرونشست، نیازمند نگاهی فراتر از واکنش‌های مقطعی و شعار محور است.

در این گزارش ابعاد مختلف فرونشست زمین در خراسان رضوی را واکاوی خواهیم کرد؛ بحرانی که اگر امروز جدی گرفته نشود، می‌تواند فردای این استان را با هزینه‌هایی غیرقابل جبران مواجه سازد.

خراسان رضوی رکورددار وحشتناک‌ترین فرونشست زمین در کشور

علی بیت اللهی، مشاور رئیس سازمان محیط‌زیست کشور در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: پهنه‌های فرونشستی مشهد تا محدوده مرکزی شهر و اطراف حرم مطهر رضوی پیشروی کرده‌اند؛ سالانه تا ۲۲ سانتی‌متر فرونشست، زنگ خطری برای مرگ آبخوان‌ها و آینده سکونت در خراسان رضوی است.

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور در حوزه فرونشست زمین، با هشدار صریح درباره وضعیت «بی‌سابقه و بحرانی» خراسان رضوی بیان کرد: این استان از نظر وسعت پهنه‌های فرونشستی رتبه اول کشور را دارد؛ وضعیتی که به گفته او، با بی‌توجهی جدی مسئولان و کمرنگ بودن حساسیت اجتماعی، می‌تواند مشهد و سایر شهرهای استان را با بحرانی غیرقابل بازگشت مواجه کند.

خراسان رضوی؛ رتبه اول فرونشست در ایران

بیت‌اللهی با اشاره به نتایج پژوهش‌های ملی گفت: وسعت پهنه‌های فرونشستی در خراسان رضوی بیش از پنج برابر استان‌هایی مانند اصفهان، تهران، کرمان و فارس است؛ استان‌هایی که خود به شدت درگیر این پدیده هستند. در خراسان رضوی بیش از ۵۰ لکه فرونشستی مجزا شناسایی شده که ۲۵ سکونتگاه شهری بزرگ از جمله مشهد و نیشابور در زون‌های پرخطر آن قرار دارند.

به گفته مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور در حوزه فرونشست زمین، نرخ فرونشست در برخی نقاط شمال‌غرب مشهد به ۲۲ سانتی‌متر در سال رسیده؛ عددی که در مجاورت یکی از پرتراکم‌ترین کلان‌شهرهای کشور ثبت شده و جمعیت میلیونی را در معرض خطر قرار داده است.

فرونشست تا مرکز مشهد و نزدیکی حرم

وی با رد تصور محدود بودن فرونشست به حاشیه شهرها تأکید کرد: تحلیل‌های جدید نشان می‌دهد لبه‌های پهنه فرونشستی طی دو سال اخیر به سمت مرکز مشهد حرکت کرده و تا محدوده‌های مرکزی شهر و اطراف حرم مطهر رضوی گسترش یافته است.

بیت اللهی بیان کرد: فرونشست مشهد، فرونشست «دشت مشهد» است؛ آبخوانی پیوسته که از شمال‌غرب خارج شهر آغاز می‌شود و تا جنوب‌شرق ادامه دارد. برداشت شدید آب در خارج از محدوده شهری، مستقیماً سطح آب زیرزمینی زیر شهر را نیز پایین می‌کشد؛ بدون آنکه دیواری میان این مناطق وجود داشته باشد.

گودبرداری مقصر نیست؛ آب مقصر اصلی است

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور در حوزه فرونشست زمین درباره نقش پروژه‌های عمرانی اطراف حرم و بافت مرکزی گفت: احداث ساختمان‌ها و گودبرداری‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای در ایجاد فرونشست ندارند؛ عامل اصلی، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در داخل و خارج شهر مشهد است.

وی با اشاره به جمعیت بالای مشهد افزود: جمعیت ثابت، جمعیت شناور روزانه حدود ۵۰۰ هزار نفر و نیاز گسترده به آب شرب، بهداشت و به‌ویژه تولید غذا، فشار سنگینی بر آبخوان‌های اطراف شهر وارد کرده است؛ فشاری که نتیجه آن افت شدید سطح آب و فرونشست زمین است.

۴ میلیون نفر روی پهنه‌های فرونشستی

به گفته بیت اللهی حدود ۳.۵ تا ۴ میلیون نفر از جمعیت استان در پهنه‌های فرونشستی یا مجاورت مستقیم آن‌ها زندگی می‌کنند.

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور در حوزه فرونشست زمین در ادامه بیان کرد: بیش از یک میلیون واحد مسکونی، مسیر ریلی تهران–مشهد، خطوط انتقال گاز با فشار بالا، جاده‌ها، زیرساخت‌های حیاتی و همچنین آثار تاریخی، فرهنگی و مذهبی استان، همگی در معرض این مخاطره قرار دارند.

مرگ آبخوان‌ها؛ حتی باران هم نجات‌بخش نیست

وی افزود: فرونشست باعث فشرده شدن لایه‌های زمین و از بین رفتن خلل‌وفرج آبخوان‌ها می‌شود؛ به‌طوری که زمین دیگر توان ذخیره آب را ندارد. این یعنی حتی اگر در سال‌های آینده بارندگی چند برابر شود، آبخوان‌ها احیا نخواهند شد و ما به «مرگ آب» می‌رسیم.

به گفته بیت اللهی، نتیجه نهایی این روند، بیابانی شدن اراضی حاصلخیز و از بین رفتن امکان سکونت پایدار برای نسل‌های آینده است.

چرا خراسان رضوی حساس نیست؟

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور در حوزه فرونشست زمین با انتقاد صریح از وضعیت موجود گفت: با وجود گستردگی بحران، حساسیت مسئولان و حتی افکار عمومی در خراسان رضوی به‌مراتب کمتر از استان‌هایی مانند اصفهان است. نشست‌های تخصصی، میزگردها و اقدامات عملی متناسب با بزرگی خطر دیده نمی‌شود؛ در حالی که در تمام نمونه‌های موفق دنیا، احساس خطر مشترک، همگرایی نهادی و مشارکت مردم شرط اصلی مهار فرونشست بوده است.

۱۰ سال آینده مشهد چه می‌شود؟

وی با اشاره به تجربه کشورهایی مانند ژاپن، چین و اندونزی گفت: فرونشست در دشت‌هایی مانند توکیو با اعدادی تا ۱۲ سانتی‌متر در سال، با مدیریت مصرف آب، کنترل برداشت و اصلاح الگوی کشاورزی متوقف شده است؛ بدون فناوری پیچیده یا هزینه‌های غیرقابل دسترس.

بیت اللهی تأکید کرد: اگر روند فعلی در مشهد و خراسان رضوی ادامه پیدا کند، فرونشست متوقف خواهد شد، اما نه به معنای نجات؛ بلکه به معنای مرگ کامل آبخوان‌ها و از دست رفتن دشت‌ها. هنوز امکان نجات وجود دارد، اما تنها در صورتی که مدیریت منابع آب، جمعیت‌پذیری و کشاورزی پایدار، همین امروز جدی گرفته شود.

هشدار بالقوه فرونشست زمین برای میراث تاریخی مشهد

احسان زهره وندی، معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به نگرانی‌ها درباره فرونشست زمین در مشهد و دشت توس اظهار کرد: تاکنون هیچ گزارش رسمی از آسیب‌دیدگی یا درگیری بناهای تاریخی استان با پدیده فرونشست ثبت نشده، اما این مسئله به‌عنوان یک خطر بالقوه جدی، در حال بررسی و مطالعه است.

معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی، در پاسخ به نگرانی‌ها درباره تأثیر فرونشست زمین بر بناهای تاریخی شاخص استان از جمله حرم مطهر رضوی، آرامگاه نادری و آرامگاه فردوسی، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر گفت: فرونشست زمین اصولاً برای بناها و محوطه‌های تاریخی یک خطر بالقوه محسوب می‌شود، اما خوشبختانه تاکنون در خراسان رضوی هیچ اثر تاریخی‌ای دچار فرونشست نشده و گزارشی در این زمینه دریافت نکرده‌ایم.

وی با بیان اینکه مطرح شدن نام برخی بناهای شاخص بیشتر در حد شنیده‌ها بوده است، افزود: هیچ گزارشی مبنی بر آسیب یا فرونشست در آثار تاریخی استان وجود ندارد و ما به‌صورت میدانی نیز با چنین موردی برخورد نکرده‌ایم. با این حال، همان‌طور که زلزله یک خطر بالقوه است، فرونشست هم می‌تواند تهدیدکننده باشد و نباید از آن غفلت کرد.

زهره‌وندی با اشاره به اقدامات پیشگیرانه میراث فرهنگی تصریح کرد: در گام نخست، تمام آثار تاریخی استان در بستر GIS جانمایی شده و در مرحله بعد، این اطلاعات با همکاری سازمان زمین‌شناسی بررسی می‌شود تا مشخص شود کدام آثار در معرض خطر بیشتر و کدام در شرایط ایمن‌تری قرار دارند.

معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی درباره مسئولیت دستگاه‌ها در صورت بروز آسیب ناشی از فرونشست گفت: فرونشست یک موضوع بین‌بخشی و یک بحران کلی است که ریشه اصلی آن به منابع آب و برداشت‌های بی‌رویه بازمی‌گردد و متولیان خاص خود را دارد، اما این به معنای شانه خالی کردن میراث فرهنگی از مسئولیت نیست. ما در حوزه بناهای تاریخی، وظیفه استحکام‌بخشی، پایش و اقدامات حفاظتی را به‌طور جدی دنبال می‌کنیم.

وی درباره وضعیت آرامگاه فردوسی نیز اظهار کرد: با وجود هشدارهای زمین‌شناسی درباره دشت مشهد و منطقه توس، آرامگاه فردوسی در حال حاضر در وضعیت مناسبی قرار دارد و هیچ نشانه‌ای از فرونشست در آن مشاهده نشده است. زیرساخت و پی این بنا در عمق قرار دارد که می‌تواند تا حدی ریسک را کاهش دهد، اما این به معنای بی‌تفاوتی نیست و مطالعات همچنان ادامه دارد.

زهره‌وندی تأکید کرد: تاکنون هیچ بنای تاریخی در استان با فرونشست زمین درگیر نشده، اما مطالعات تخصصی در این زمینه در حال انجام است تا در صورت شناسایی نقاط پرخطر، برنامه‌ریزی و اقدامات لازم پیش از تبدیل شدن خطر بالقوه به بحران بالفعل انجام شود.

فرونشست تا ۲۰ سانتی‌متر در سال

محمد درویش، فعال محیط‌زیست در گفتگو با خبرنگار مهر با هشدار نسبت به وضعیت بحرانی فرونشست زمین در خراسان رضوی اظهار کرد: این استان با ثبت بیش از ۳۴ میلیارد مترمکعب ناترازی آبخوان‌ها، بالاترین تراز منفی منابع آب زیرزمینی را در میان ۳۱ استان کشور دارد و برخی دشت‌های آن وارد مرحله غیرقابل بازگشت شده‌اند.

این فعال محیط زیست با استناد به آخرین گزارش‌های سازمان زمین‌شناسی کشور گفت: تقریباً تمام پهنه خراسان رضوی و بخش‌های وسیعی از خراسان شمالی و جنوبی درگیر پدیده فرونشست هستند و نرخ فرونشست زمین در دشت‌های مختلف استان بین ۵ تا ۲۰ سانتی‌متر در سال برآورد می‌شود؛ رقمی که با افزایش جمعیت و فشار مصرف، شدت بیشتری پیدا می‌کند.

وی افزود: بحرانی‌ترین وضعیت مربوط به دشت مشهد–چناران است و پس از آن دشت نیشابور به دلیل قطب کشاورزی بودن منطقه با شکاف‌های گسترده و شرایط بسیار نگران‌کننده مواجه است. دشت‌های سبزوار، کاشمر، تربت‌حیدریه و خواف نیز در رده‌های بعدی بحران قرار دارند.

درویش با اشاره به ناترازی بی‌سابقه آبخوان‌های استان اظهار کرد: خراسان رضوی با عبور از مرز ۳۴ میلیارد مترمکعب کسری مخزن، تقریباً سه برابر استان اصفهان با ناترازی ۱۳.۱ میلیارد مترمکعب، دچار برداشت بیش از ظرفیت منابع آب زیرزمینی شده است. این به آن معناست که طی سال‌های پس از پایان جنگ، برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی استان به‌مراتب بیشتر از میزان تغذیه طبیعی آن بوده است.

این فعال محیط زیست با هشدار نسبت به پیامدهای شهری فرونشست گفت: شیب فرونشست زمین به سمت مرکز شهر مشهد در حال گسترش است و بناها و آثار تاریخی نیز در معرض خطر جدی قرار دارند؛ موضوعی که از سوی مدیرکل زمین‌شناسی استان نیز مورد تأیید قرار گرفته است.

وی ریشه اصلی بحران را در برداشت‌های بی‌رویه آب برای بخش کشاورزی دانست و افزود: با وجود هشدارهای مکرر، تغییر مؤثر الگوی کشت و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی به‌طور جدی اجرا نشده و هر دستگاهی مسئولیت را به دیگری واگذار می‌کند، در حالی که ادامه این روند، فرونشست را تشدید خواهد کرد.

درویش با اشاره به تصویب و ابلاغ سند ملی امنیت آب در تیرماه ۱۴۰۲ توسط رئیس‌جمهور فقید و رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی گفت: دولت به‌صورت رسمی این بحران را پذیرفته و بر اساس این سند، خراسان رضوی باید سالانه دست‌کم ۳۵۰ میلیون مترمکعب از مصرف آب بخش کشاورزی خود را کاهش دهد تا در مجموع نیم میلیارد مترمکعب صرفه‌جویی محقق شود.

این فعال محیط زیست تأکید کرد: مناطقی که دچار فرونشست شده‌اند دیگر قابل احیا نیستند، اما می‌توان از افزایش شیب و گسترش این پدیده جلوگیری کرد. حرکت به سمت توسعه انرژی‌های خورشیدی و بادی، استفاده از ظرفیت بادهای نشتیفان، صادرات برق مازاد تولیدی، احقاق حقابه سد دوستی از رودخانه هریرود و ورود آب به استان از جمله اقداماتی است که می‌تواند به کاهش ناترازی آب و مهار بحران کمک کند.

وی هشدار داد: اگر اجرای سند ملی امنیت آب به مطالبه اصلی مردم، رسانه‌ها و مدیران تبدیل نشود، خراسان رضوی وارد مرحله‌ای خواهد شد که دیگر نه‌تنها منابع آب، بلکه سکونت‌پذیری و امنیت زیستی استان نیز با تهدید جدی مواجه می‌شود.

‌فرونشست، آزمون حکمرانی آب در خراسان رضوی

‌فرونشست زمین در خراسان رضوی از مرحله «خطر بالقوه» عبور کرده و به یک تهدید بالفعل تبدیل شده است. تداوم این روند، نه‌تنها منابع طبیعی، بلکه بنیان‌های اقتصادی و اجتماعی استان را نیز فرسوده خواهد کرد.

در چنین شرایطی، ساده‌سازی بحران یا محدود کردن آن به حوزه‌های فنی، خطای راهبردی است. فرونشست زمین نتیجه سال‌ها ناترازی میان منابع و مصارف، غلبه نگاه بخشی بر مدیریت یکپارچه و تعویق تصمیمات سخت اما ضروری در حوزه آب بوده است؛ مسائلی که حل آن‌ها نیازمند اراده‌ای فراتر از یک دستگاه یا مقطع زمانی خاص است.

تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد مهار فرونشست، پیش از آنکه به فناوری‌های پیچیده وابسته باشد، محتاج حکمرانی مؤثر آب، شفافیت در تصمیم‌گیری، مشارکت اجتماعی و بازنگری جدی در الگوهای توسعه است. بدون همراهی مردم، رسانه‌ها و نهادهای محلی، هیچ برنامه‌ای به نتیجه نخواهد رسید.

خراسان رضوی هنوز فرصت دارد از ورود به نقطه بی‌بازگشت جلوگیری کند، اما این فرصت محدود است. هر سال تأخیر، به معنای فشرده‌تر شدن زمین، فقیرتر شدن آبخوان‌ها و سنگین‌تر شدن بهای نجات برای نسل‌های آینده خواهد بود.

فرونشست زمین، آزمونی برای عقلانیت مدیریتی و مسئولیت‌پذیری جمعی است؛ آزمونی که نتیجه آن، نه فقط سرنوشت یک استان، بلکه الگوی مواجهه کشور با بحران‌های زیست‌محیطی آینده را رقم خواهد زد. اکنون زمان تصمیم‌های سخت، شجاعانه و آینده‌نگرانه است؛ فردا شاید بسیار دیر باشد.

منبع: خبرگزاری مهر