شاخ بی‌سر؛ وقتی تئاتر مرزهای سرگرمی را درمی‌نوردد و داستان زندگی را به تصویر می‌کشد

محمد برهمنی کارگردان نمایش «شاخ بی‌سر» که این شب‌ها در کاخ هنر روی صحنه است، درباره ایده و داستان این اثر نمایشی به خبرنگار مهر گفت: این نمایش برداشتی آزاد از نمایشنامه‌های «هملت» و «ادیپ شهریار» است. شخصیت اصلی «همایون»، پس از سال‌ها به خانه پدری بازمی‌گردد تا به زندگی خود پایان دهد، اما این مرگِ خودخواسته بدون رنج و شکنجه رقم نمی‌خورد. خون‌بارترین شکنجه برای او، کشف گذشته پیش از مرگ است؛ همان‌گونه که کشف حقیقت آغاز رنج ادیپ شهریار بود.

قاب تاریخ | تصاویر دیده‌نشده از ماه‌چهره خلیلی در لندن؛ ۵ ماه پیش از وداع ناگهانی

وی درباره ویژگی‌های تئاتر و تفاوت آن با برداشت عمومی جامعه اظهار کرد: تئاتر با آنچه مردم در بیرون از این فضا تجربه می‌کنند، بسیار متفاوت است. «بدن» یکی از مهم‌ترین عناصر بازیگری است؛ بدنی که بیرون از سالن تئاتر دیده نمی‌شود. به باور من همه عناصر نمایش از بدن و بیان بازیگر تا صحنه، تصویر و میزانسن باید معنا و حسی مشخص را به تماشاگر منتقل کنند. تماشاگر باید شکل‌ها و تصاویر و حتی نقاشی‌هایی را روی صحنه ببیند که فقط در تئاتر ممکن است. این مسئله بخشی از سلیقه و رویکرد شخصی من است و آن را از استادان بزرگ این حوزه آموخته‌ام.

برهمنی درباره فرآیند طولانی تمرینات این نمایش توضیح داد: این کار حدود ۱۱ ماه تمرین داشت. در نگاه من، تمرین یکی از مهم‌ترین ارکان تولید تئاتر است. تئاتر با کارهایی که طی ۲۰ روز یا یک ماه ساخته می‌شوند تفاوت دارد؛ همان‌طور که یک نقاش ممکن است هفته‌ها برای خلق یک اثر زمان بگذارد، یک کارگردان نیز باید برای هر صحنه و میزانسن زمان صرف کند تا به نتیجه مطلوب برسد. به همین دلیل تمرین‌های ما بسیار سخت و مداوم بود. مربی بدن داشتیم و بازیگران برای آماده‌سازی بدن خود برای صحنه تلاش زیادی کردند.

وی ادامه داد: بازیگر باید از تمام ابزارهایش روی صحنه استفاده کند؛ از بیان تا صدا، از حس تا بدن. با این حال در بسیاری از نمایش‌های امروز کمتر با بازیگری مواجه می‌شویم که این «پکیج کامل» را داشته باشد. این مسئله انتخاب بازیگر را برای کارگردان دشوار می‌کند زیرا آموزش‌های غلط باعث یک‌دست شدن بازیگران شده است. بازیگران من در طول این ۱۱ ماه با وجود پیشنهادهای زیاد در هیچ کار دیگری حضور نداشتند چون ذهن و بدن‌شان کاملاً درگیر این کار بود و معتقدم حتی اگر سالی یک نمایش خلق می‌کنیم، باید آن را به بهترین شکل ممکن اجرا کنیم. در کارهایم بدن مسئله‌ای جدی و دغدغه‌مند است و این رویکرد تنها حاصل تجربه‌های من نیست، بلکه دغدغه‌ای واقعی است که در مسیر کار به آن رسیده‌ام.

برهمنی در ادامه گفتگو درباره تأثیر نقاشی بر آثارش توضیح داد: نقاشی زیاد می‌بینم و میل دارم بسیاری از آن تصاویر را روی صحنه بازآفرینی کنم. ممکن است یک کارگردان دیگر همین نمایش «شاخ بی‌سر» را کاملاً رئالیستی اجرا کند و دغدغه‌ای نسبت به بازنمایی تصویری نداشته باشد، اما در کار من همه چیز از بدن تا صحنه و میزانسن باید در زیباترین شکل ممکن به تصویر تبدیل شود.

وی افزود: همیشه تلاش می‌کنم در هر اثر، تجربه‌ای تازه داشته باشم. مثلاً در نمایش «تاری» از ماسک استفاده کردم چون می‌خواستم خودم را در فضای اثر محدود کنم و ببینم چه اتفاقی می‌افتد. در «شاخ بی‌سر» نیز به دنبال طراحی دکور و فضایی کاملاً جدید بودم. این نمایش به لحاظ ساختار، مرا پخته‌تر کرد. نمایشنامه به دلیل نمادهای فراوان، نیازمند بازنویسی‌های متعدد بود و ما حدود ۱۲ بار آن را بازنویسی کردیم تا به متنی برسیم که بدن بازیگر، حس‌ها، تغییرات بیان و همه عناصر با هم هماهنگ باشد. «شاخ بی‌سر» پخته‌ترین کار من تا امروز است اگر اتفاق غیرمنتظره‌ای نیفتد چون تلاش کرده‌ام اصل مسیر را حفظ و رو به جلو حرکت کنم.

وی درباره برگزاری نمایشگاه نقاشی همراه با اجرای «شاخ بی‌سر» توضیح داد: نمایشگاه نقاشی همزمان با اجرای نمایش در سالن انتظار «کاخ هنر» برگزار می‌شود. آثار تجسمی موجود در نمایشگاه مستقیماً از کاراکترهای نمایش الهام گرفته‌اند. تماشاگر می‌تواند پیش یا پس از اجرا این آثار را ببیند؛ این موضوع کاملاً اختیاری است اما فضاسازی نمایشگاه به‌گونه‌ای است که مخاطب ناخودآگاه در جهان اثر قرار می‌گیرد. به نظرم این پیوند میان نقاشی و تئاتر باعث می‌شود مخاطب پس از خروج از سالن نیز ارتباط خود را با نمایش حفظ کند.

کارگردان نمایش «تاری» درباره روند روایت در آثارش، توضیح داد: همیشه تلاش کرده‌ام مخاطب درک روشنی از داستان داشته باشد، اما شیوه روایت در آثارم متفاوت است. در نمایش‌هایی مثل «زندگی در تئاتر» اثر ممت یا «آلنده نازنین» نوشته محمدصادق گلچین‌عارفی، روایت بسیار روشن و خطی بوده است. در «تاری» و «سیزیف» این روایت کمتر دیده می‌شد. اما «شاخ بی‌سر» دوباره روایتی نسبتاً کامل، خطی و قابل فهم برای مخاطب عام دارد؛ شبیه به «زندگی در تئاتر»، با این تفاوت که این‌بار مخاطب کمتر با لحظات طنز یا فاصله‌گذاری کلاسیک مواجه می‌شود و بیشتر درگیر جهان و وضعیت شخصیت‌هاست. شاید فرم دراماتیک در این نمایش کمی از شیوه‌های مرسوم فاصله گرفته باشد، اما ساختار دراماتیک همچنان وجود دارد.

برهمنی درباره ساختار روایی «شاخ بی‌سر» و فاصله‌اش از فرم کلاسیک درام توضیح داد: در این نمایش نیز روایت از ابتدا تا انتها وجود دارد، اما من همیشه در کارهایم مجموعه‌ای از پرسش‌ها، چالش‌ها و «قفل‌هایی» را برای تماشاگر می‌گذارم؛ قفل‌هایی که در طول پیشرفت نمایش یکی‌یکی باز می‌شوند و در پایان مخاطب می‌فهمد داستان چه بوده است و اگر بخواهد آگاهی عمیق‌تری پیدا کند با خواندن ۲ متن مرجع اثر یعنی «ادیپ شهریار» و «هملت» قفل‌های نهایی را نیز برای خود بگشاید.

وی افزود: مخاطب تئاتر باید آگاه شود. تئاتر برای خوش‌گذرانی صرف یا خنده نیست. تماشاگر باید درگیر شود، فکر کند و از سالن با پرسشی تازه بیرون برود. با اینکه مخاطب فقط بنشیند، بخندد و بعد از سالن خارج شود، کاملاً مخالفم. ما نباید با تولید آثار صرفاً سرگرم‌کننده، هوش و دقت مخاطب را کاهش دهیم.

برهمنی درباره واکنش‌های مخاطبان نسبت به «شاخ بی‌سر» گفت: تماشاگران با نمایش ارتباط برقرار کرده‌اند و اینکه بعد از اجرا درگیر فکر و سؤال می‌شوند برای من لذت‌بخش است. بازخوردها هم مثبت بوده و هم منفی؛ برخی مخاطبان نیز متوجه اجرا نشدند که از نظر من اتفاقاً بخشی از لذت تماشاست؛ گاهی فقط کافی‌ است ببینید، بعد اگر ذهنتان درگیر شد بیشتر درباره‌اش فکر کنید. از سوی منتقدان نیز نقدهای مثبتی دریافت کرده‌ایم و برایم جذاب است که نمایش اثرگذار بوده است.

برهمنی در پایان درباره جایگاه «شاخ بی‌سر» در میان آثارش گفت: حس می‌کنم در این اثر تکرار نشده‌ام و به شیوه‌ای تازه رسیده‌ام. معمولاً نمایش‌هایم لا-مکان و لا-زمانی دارند، اما «شاخ بی‌سر» برخلاف کارهای قبلی، جغرافیای مشخص دارد و در شمال ایران می‌گذرد. به نظرم این اثر از هر نظر متن، بدن، موسیقی، بازیگری و طراحی سعی کرده کامل باشد. البته هیچ اثری بی‌نقص نیست اما تلاش کرده‌ام تا جای ممکن بهترین شکل را ارائه کنم.

«شاخ بی‌سر» به نویسندگی محمود خسروپرست و کارگردانی محمد برهمنی از ۶ آذر در کاخ هنر روی صحنه رفته است.

فرزین ‌محدث، مهشید ‌خدادی، مهدی ‌یگانه و علیرضا ‌حق‌پرست گروه بازیگران این نمایش را تشکیل می‌دهند.

منبع: خبرگزاری مهر