زبان عربی؛ راز همزیستی تاریخی و نقش بی‌بدیل در دانش بشری که نمی‌دانستید!

فرزانه زارعی در گفت‌وگو با نمابان و به نقل از ایسنا درباره چرایی اختصاص ۱۸ دسامبر به روز جهانی زبان عربی، اظهار کرد: این زبان، به‌عنوان زبان رسمی بیش از ۲۰ کشور در خاورمیانه و شمال آفریقا شناخته می‌شود. چنین گستره‌ وسیعی، زبان عربی را به یکی از تأثیرگذارترین زبان‌های زنده‌ دنیا تبدیل کرده است. بسیاری از کتاب‌ها در حوزه پزشکی، ریاضیات، فلسفه و منطق در ابتدا به زبان عربی نگاشته شده‌ و سپس به زبان‌های مختلف ترجمه شده‌اند. بسیاری از آثار یونانی نیز از راه ترجمه‌های عربی به اروپا انتقال پیدا کرده‌اند. بنابراین  زبان عربی واسطه‌ مهمی در انتقال دانش و دارای تمدنی بسیار کهن و دیرینه بوده و همین دلایل باعث شده که در سال ۱۹۷۳، جزو ۶ زبان رسمی سازمان ملل قرارگیرد.

قاب تاریخ | تصاویر دیده‌نشده از ماه‌چهره خلیلی در لندن؛ ۵ ماه پیش از وداع ناگهانی

وی با اشاره به اینکه زبان عربی، زبان قرآن و دین اسلام است، بیان کرد: به دلیل پیوند ناگسستنی دین و زبان عربی، می‌توان آن را زبان زنده دانست که هیچ‌گاه از بین نخواهد رفت. این زبان در عین حال که جزو زبان‌های سخت دنیا به شمار می‌آید، قدرت اشتقاقی و واژه‌آفرینی دارد و همین  ویژگی موجب شده در برابر نفوذ زبان‌های بیگانه مقاومت چشمگیری داشته باشد.

مرزهای جغرافیایی مشترک و تعمیق تعاملات زبانی

این پژوهشگر زبان و ادبیات عربی در ادامه با تاکید بر اینکه زبان فارسی هیچ‌گاه زبان عربی را به عنوان زبانی بیگانه نپذیرفته و این دو زبان پس از اسلام در یک بستر فرهنگی و تمدنی مشترک رشد یافته‌اند، خاطرنشان کرد: وجود مرزهای جغرافیایی مشترک میان ایران و کشورهای عربی به خصوص عراق، زمینه‌ساز ارتباطات گسترده فرهنگی و زبانی بوده است. هرچند ورود گسترده‌ واژگان عربی به فارسی عمدتاً در نتیجه‌ گسترش اسلام رخ داده اما پیشینه‌ ارتباطات تمدنی در منطقه‌ میان‌رودان نیز در تعمیق این تعامل زبانی نقش داشته است.

زارعی ادامه داد: بخش قابل توجهی از آثار و نگاشته‌های ارزشمند شخصیت‌های بزرگ تاریخی مانند ابن سینا، خوارزمی، ابوریحان بیرونی و فارابی به زبان عربی نوشته شده، چراکه زبان عربی در سده‌های نخستین اسلام، زبان غالب علم، فلسفه، طب و تعاملات علمی در جهان اسلام به شمار می‌رفته است. این امر بیانگر پیوند عمیق علمی و تمدنی میان ایران و سرزمین‌های عربی، به‌ویژه مناطق همجوار همچون عراق است. بررسی تمدن و فرهنگ ایران و این سرزمین‌ها نشان می‌دهد که در بستر تاریخ اسلامی، نوعی هم‌زیستی و تعامل پایدار فرهنگی و فکری میان آن‌ها شکل گرفته که به پیدایش پیشینه‌ای مشترک در حوزه‌های علمی، دینی و فرهنگی منجر شده است.

کنترل واژگان ورودی به یک زبان بومی و ملی با معادل‌سازی و تعریب آن‌ها

وی با اشاره به اینکه واژه‌های سلام، سوال، جواب، عدل، حدیث و علم از متداول‌ترین واژگان زبان فارسی هستند که ریشه عربی دارد، مطرح کرد: ورود واژگان از زبان‌های مختلف به یک زبان بومی و ملی، امری طبیعی و اجتناب‌ناپذیر است. این پدیده می‌تواند ناشی از فرآیند طبیعی رشد و تکامل زبان‌ها، تعامل فرهنگی یا نفوذ سیاسی و اجتماعی ملتی دیگر باشد. یکی از راهکارهای مؤثر برای مدیریت این روند و حفظ انسجام زبان، معادل‌سازی و برابرسازی واژگان است.

این دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات عربی، افزود: اولین راهکار در مقابل ورود واژگان بیگانه، واژه‌آفرینی و واژه‌سازی و یافتن معادل های بومی برای آنها است. چنانچه واژه‌آفرینی و معادل‌سازی ممکن نباشد، واژه‌ بیگانه وارد زبان خواهد شد. در زبان عربی نیز روند مشابهی وجود دارد. ابتدا تلاش می‌شود واژه‌ای معادل یا بومی جایگزین شود؛ اگر این روش موفقیت‌آمیز نباشد، واژه تعریب می‌گردد و در نهایت، در صورت عدم استقبال، از واژه‌های انگلیسی یا فرانسوی استفاده می‌شود.

زارعی افزود: ورود واژگان عربی به زبان فارسی متفاوت از سایر زبان‌ها است. مردم ایران، زبان عربی را به عنوان زبان دین اسلام و قرآن پذیرفته و می‌شناسند. همین موضوع باعث شده است بسیاری از واژگانی که از عربی وارد زبان فارسی شده‌اند مورد پذیرش مردم قرار گرفته و با ورود واژگان عربی به فارسی، حس تضعیف زبان ملی در ما به وجود نیاید.

دلایل افزایش علاقه افراد به یادگیری زبان عربی

وی درباره تمایل نسل جوان به یادگیری زبان عربی در ایران، اظهار کرد: افزایش علاقه جوانان و دانشجویان به یادگیری زبان عربی را می‌توان به وضوح دید. این علاقه، محدود به یادگیری زبان فصیح عربی نیست و شامل لهجه‌های مختلف نیز می‌شود. افزایش تعامل ایران با کشورهای عربی به‌ویژه عراق، از عوامل مهم این تمایل است و یکی از نمودهای آن، حضور قابل توجه دانشجویان عرب‌زبان در دانشگاه‌های ایران است. علاوه بر دانشجویان و جوانان، علاقه‌ افراد غیردانشگاهی نیز در سال‌های اخیر به یادگیری زبان عربی در کنار زبان انگلیسی، افزایش یافته است. این روند را می‌توان ناشی از حضور گسترده‌ عرب‌زبانان در ایران و افزایش تعاملات ایران با کشورهای عربی دانست.

زارعی یادآور شد: به طور معمول تدریس عربی در مدارس بر قواعد و دستورهای صرف و نحو استوار است. این روش‌های سنتی آموزش، برای کسانی که قصد یادگیری مکالمه و گفتگوی عربی را دارند، همیشه به عنوان یک مشکل یا چالش در نظر گرفته می‌شود. این قواعد، گاه باعث دلزدگی دانش‌آموزان از زبان عربی و بهانه‌ای شده که آنان عربی را به عنوان یک زبان خشک و بی‌روح بپندارند.

وی ادامه داد: پیشنهاد من برای آموزش سریع مکالمه زبان عربی، مشاهده انیمیشن با زیرنویس و یا دوبله لهجه‌های مختلف عربی و گوش سپردن به پادکست‌های عربی است. همچنین به دلیل وجود ارتباط دوستانه و گسترده میان ایران و کشورهای عربی به ویژه در شهر مشهد، امکان ارتباط با افراد عرب‌زبان نیز فراهم شده است. این راهکارها نسبت به صرفا مطالعه یک کتاب‌ و یا حفظ قواعد پیچیده عربی، بسیار موثرتر هستند و باعث می‌شوند زبان‌آموز سریع‌تر به اهداف آموزشی خود دست یابد.

ادبیات عرب؛ ترکیبی سحرانگیز از کلام و فضای موسیقیایی

این پژوهشگر زبان و ادبیات عربی درباره ویژگی‌های ادبیات عربی که برای غیر عرب‌زبانان نیز جذاب است، توضیح داد: از اشعار جاهلی عربی همچون قصاید و معلقات تا خطابه‌ها و آثار معاصر مانند شعر، رمان‌ و نمایشنامه‌ همگی از جمله غنی‌ترین آثار ادبی جهان به شمار می‌آیند. همچنین بلاغت، وزن و موسیقی کلام در زبان عربی از اهمیت زیادی برخوردار هستند. قرار گرفتن قوی‌ترین آثار ادبی جهان در کنار فضای موسیقی کلامی، باعث خلق متونی با جنبه‌های زیباشناختی فراوان شده و این موضوع مورد استقبال مخاطبان زیادی قرار گرفته است.

زارعی ادامه داد: بدر شاکر السیاب، خلیل حاوی، عبدالوهاب بیاتی، جبران خلیل جبران، محمود درویش و نجیب محفوظ را می‌توان پرچم‌داران شعر و نثر معاصر عربی دانست. محمود درویش نیز از برجسته‌ترین شاعران معاصر ادبیات عربی است که به شعرهای روان و فصیح‌ش معروف است. آثار او به زبان‌های فارسی، انگلیسی و سایر زبان‎‌های زنده دنیا ترجمه شده است.

تغییرات مثبت شیوه‌های جدید آموزش و یادگیری زبان عربی

وی با بیان توصیه‌هایی به زبان‌آموزان، به‌ویژه افرادی که تازه شروع به یادگیری زبان عربی کرده‌اند، خاطرنشان کرد: زبان‌آموزان نباید تحت تأثیر روش‌های نادرست آموزش گذشته قرار گیرند. در گذشته، آموزش زبان عربی عمدتاً بر قواعد سخت و پیچیده صرف و نحو تمرکز داشت که حتی عرب‌زبانان نیز در مواجهه با آن‌ها دچار سردرگمی می‌شدند. خوشبختانه، امروزه روش‌های آموزشی دستخوش تغییر شده و رویکردی عملی‌تر پیدا کرده‌اند؛ در این رویکردها، آموزش قواعد صرف‌ونحو جای خود را به یادگیری لهجه‌ها و مهارت‌های مکالمه داده است.

این دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات عربی، افزود: بسیاری از افراد بر این باورند که قواعد زبان انگلیسی راحت‌تر از زبان عربی است؛ این در حالی است که امروزه اصلا بر قواعد و دستورالعمل‌ها تکیه نمی‌شود بلکه آموزش‌ها مبتنی بر گفت­ وگو و موقعیت‌محور است. این آموزش‌ها به‌مبتنی وسیله فیلم، سریال، انیمیشن، موسیقی و پادکست به لهجه‌های مختلف صورت می‌گیرد. به طور کلی نیز هنگام سفر به کشورهای عربی، قواعد و دستورالعمل‌ها مفید نخواهند بود بلکه مکالمه، گفت‌وگو و لهجه کارآمد خواهد بود.

نقش بنیادین ایران در تولید علم، اندیشه و گسترش زبان عربی

زارعی با تاکید بر اینکه زبان عربی، زبان هویت مشترک ملت‌های بسیاری در منطقه خاورمیانه است، گفت: این هویت مشترک را می‌توان در ادبیات، تاریخ و اسطوره سرزمین‌های عربی مشاهده کرد. با این حال نقش بنیادین و تاریخی ایران که منجر به تولید علم و اندیشه و گسترش زبان عربی شده است را نباید فراموش کرد. ایران را می‌توان از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان دانش به زبان عربی دانست. بخشی از میراث علمی و فلسفی که به زبان عربی نوشته شده است، حاصل تلاش اندیشمندان و دانشمندان ایرانی مانند ابن‌سینا و فارابی بوده است.

وی ادامه داد: در واقع نباید تلاش اندیشمندان ایرانی برای تبدیل کردن زبان عربی به عنوان زبان علمی و فرهنگی جهان اسلام را نادیده گرفت. همچنین در دهه‌های اخیر، ایران به یک مرکز آموزش و پژوهش زبان عربی تبدیل شده است که مهم‌ترین این مراکز، دانشگاه‌ها هستند. امروزه در دانشگاه‌ها، پژوهش‌ها و آثار ارزشمندی در زمینه نقد ادبی، ترجمه، زبان‌شناسی، واژه‌شناسی و معناشناسی در زبان عربی انجام و نوشته می‌شود. این واقعیت سبب شده است روز جهانی زبان عربی برای جامعه دانشگاهی و فرهنگی ایران یادآور پیوند تاریخی و مسئولیت فرهنگی در حوزه زبان عربی باشد.

انتهای پیام

منبع: ایسنا