فرونشست زمین در خراسان رضوی ۵ برابر فارس؛ هشدار جدی درباره نابودی آبخوان‌ها

علی بیت‌اللهی در گفت‌وگو با نمابان و به نقل از ایسنا نسبت به وضعیت بحرانی فرونشست زمین در خراسان رضوی هشدار داد و اظهار کرد: خراسان رضوی با یک چالش زیست‌ محیطی بی‌سابقه در کشور مواجه است. بیشترین وسعت پهنه‌های فرونشستی کشور در اختیار خراسان رضوی است. مساحت این پهنه‌ها در خراسان رضوی نسبت به دومین استان درگیر، یعنی استان فارس، پنج برابر تفاوت دارد. علاوه بر وسعت، نرخ‌های فرونشست در دشت‌های این استان نیز بسیار بالاست که عواقب جدی برای زیرساخت‌ها به دنبال دارد.

آخرین قیمت طلا، دلار و سکه امروز دوشنبه 24 آذر

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست به صراحت اظهار کرد: بسیاری از مستحدثات، بناهای تاریخی و شریان‌های حیاتی نظیر جاده‌ها و ریل‌ها در معرض خطر مستقیم پدیده فرونشست قرار گرفتند.

وی ریشه اصلی این مخاطره را افت سطح آب زیرزمینی دانست و تصریح کرد: این پدیده (فرونشست) یک مخاطره انسان‌ساز است که با برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در سطح کشور و به ویژه در خراسان رضوی، در حال توسعه است.

بیت‌اللهی علت اصلی این برداشت بی‌رویه را در نحوه مدیریت منابع آب دانست و افزود: در مناطقی که منابع آب سطحی غنی نیستند، اتکای عمده بر آب‌های زیرزمینی است. نوع کشت محصولات کشاورزی و روش‌های آبیاری در این مناطق، نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای دارد. محصولات آب‌بر که با روش‌های آبیاری پرهدرده کشت شوند، نیازمند استخراج آب بیشتری از طریق چاه‌ها هستند و این امر مستقیماً منجر به افت سطح آبخوان‌ها و تشدید فرونشست می‌شود.

وی افزود: تداوم این پدیده زیان‌بار، چالش‌های محیط‌زیستی جدی به وجود آورده است که خود معلول عدم مدیریت صحیح منابع آب است.

بیت‌اللهی در تشریح عوارض فرونشست بیان کرد: در اثر فرونشست زمین، آبخوان‌های با استعداد آبگیری و ذخیره آب کم‌کم متراکم شده و ظرفیت نگهداری آب خود را از دست می‌دهند و اصطلاحاً می‌گوییم «مرگ آبخوان»رخ داده است. با مرگ آبخوان، دشت‌های ما به بیابان‌های لم‌یزرع تبدیل می‌شوند که دیگر قابلیت سکونت، زراعت و توسعه را نخواهند داشت. بخش عمده پهنه‌های فرونشستی در مجاورت سکونتگاه‌های بزرگ جمعیتی استان قرار دارد. با توجه به شکنندگی و محدودیت شدید منابع آبی خراسان رضوی، اگر مدیریت آینده‌نگرانه در دستور کار قرار نگیرد، با چالش‌های عظیمی در آینده روبه‌رو خواهیم بود.

توقف فرونشست با «مهندسی معکوس کشاورزی» و الگوبرداری از ژاپن و چین ممکن است

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، در ادامه تأکیدات خود بر خطر فرونشست در خراسان رضوی، راهکارهای سیاستی روشنی را برای خروج از وضعیت بحرانی فعلی مطرح کرد که عمدتاً مبتنی بر سیاست‌های جهانی موفق بوده و با اشاره به تجربیات جهانی، مسیر خروج از بحران را مشخص ساخت و گفت: برای عبور از این وضعیت، باید سیاست‌گذاری‌ها بر مبنای کاهش برداشت آب زیرزمینی و تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها باشد. تجربیات موفق جهانی در کشورهایی چون ژاپن، چین، آمریکا، ایتالیا، تایوان و اندونزی نشان داده است که حتی می‌توان نرخ فرونشست را کاملاً متوقف کرده و به صفر رساند.

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست تأکید کرد: هدف، تعطیلی کشاورزی نیست، بلکه مهندسی معکوس در الگوی کشت است، این سیاست‌ها به معنای توقف تولید نیستند، بلکه به معنای توسعه محصولاتی در اوزون‌های فرونشستی است که نیاز آبی بسیار پایینی دارند. در کنار آن، جایگزینی روش‌های آبیاری سنتی با روش‌های آبیاری زیرسطحی (مانند تیپ با آب‌دهی بسیار کم) به جای روش‌های غرقابی، یک ضرورت فوری است.

بیت‌اللهی به طور مشخص به مسئله صنایع مادر اشاره کرد و آن را یکی از عوامل تشدیدکننده بحران در فلات مرکزی ایران دانست و گفت: شاهد بازنگری‌های جدی در مکان‌یابی صنایع آب‌بر هستیم. به عنوان مثال، افتتاح بزرگترین کارخانه فولاد در نیشابور نمونه‌ای است که باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد. صنایع فلزی و پتروشیمیایی، به دلیل نیاز آبی بالا، معمولاً از آب‌های سطحی استفاده می‌کنند؛ اما در مناطق خشک مانند ایران، این آب عمدتاً از استحصال بی‌وقفه منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود تا چرخ کارخانه بچرخد. مکان‌یابی اشتباه برای صنایع آب‌بر، نیاز آبی مضاعفی را بر محیط زیست تحمیل کرده و فرونشست را تشدید می‌نماید. این رویه باید متوقف شود تا فشار از روی سفره‌های زیرزمینی برداشته شود.

وی افزود: بنابراین سیاست‌گذاری مؤثر نیازمند یک رویکرد یکپارچه است که شامل کنترل شدید بر برداشت چاه‌های مجاز و غیرمجاز، حمایت قاطع از کشاورزان برای گذار به کشت‌های کم‌آب‌بر و بازنگری در مصوبات مربوط به استقرار صنایع در پهنه‌های بحرانی باشد. این اقدامات نه یک انتخاب، بلکه یک الزام برای بقای دشت‌های خراسان رضوی است.

راهکار توقف فرونشست؛ عزم مدیریتی، نه هزینه هنگفت 

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست، در تشریح چگونگی اجرای سیاست‌های کنترلی، تأکید کرد: توقف کامل فرونشست در مناطقی مانند دشت توکیو (که از ۱۲ سانتی‌متر در سال به صفر رسید) لزوماً نیازمند تجهیزات پیشرفته یا هزینه‌های بسیار هنگفت نیست، بلکه عامل کلیدی در این موفقیت‌ها، «عزم جزم مدیریتی» است.

بیت‌اللهی اظهار کرد: آن‌ها توانستند با اجرای عملیات تغذیه مصنوعی آبخوان با استفاده از نزولات جوی در فصول پاییز و زمستان، آب‌هایی که به سمت کویر هدایت می‌شدند را مهار کرده و سطح آب زیرزمینی را کنترل کنند. در کنار این، در محیط‌های شهری، با فرهنگ‌سازی و توسعه تأسیسات بهینه ساختمانی، مصرف آب شرب به حداقل رسانده شد.

وی نسبت به عواقب بلندمدت ادامه برداشت بی‌رویه هشدار داد و آینده‌ای تاریک را ترسیم کرد و افزود: با کاهش سطح آب، در واقع آب‌های شورتر موجود در اعماق زمین را به سطح منتقل می‌کنیم. با استمرار این روند، مزارع حاصلخیز به شن‌زار، نمک‌زار و شوره‌زار تبدیل خواهند شد. این امر کشاورزی استان را با راندمان پایین یا حتی توقف کامل مواجه می‌کند. همان آبی که برای استمرار کشاورزی مصرف می‌کنیم، نهایتاً به توقف کامل آن منجر خواهد شد و این امر لطمه بسیار بزرگی به اقتصاد ملی و استانی وارد می‌آورد.

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست افزود: این وضعیت به بیکاری و مسائل اجتماعی عدیده در محیط‌های روستایی و شهری منجر خواهد شد. تمامی این موارد یک بحران کامل را رقم می‌زنند اگر فکری به حال خراسان رضوی نشود.

توسعه شهری و معضل جمعیت‌پذیری در کانون بحران

بیت‌اللهی در پاسخ به پرسشی درباره توسعه شهری و افزایش خسارات، تاکید کرد: توسعه نامتوازن، خود عاملی برای تشدید فرونشست است. ۱۰۰ درصد، جمعیت‌پذیری بالای کلان‌شهرها یکی از عوامل اصلی فرونشست زمین است. شهرهای مشهد، تهران، اصفهان و شیراز دقیقاً در کانون‌های فرونشستی قرار دارند، زیرا جمعیت بیش از توان زیست‌محیطی ناحیه در آنجا مستقر شده است.

وی با اشاره به نیازهای عظیم جمعیتی بالای چهار میلیون نفری مشهد، تصریح کرد: نیاز آبی فقط شامل آب شرب و بهداشت نیست؛ تأمین یک کیلوگرم گوشت گاو نیازمند ۱۴ هزار لیتر آب است. این فشار مضاعف، اغلب از محیط اطراف تأمین می‌شود و برداشت از آبخوان‌ها را تشدید می‌کند. طرح‌های کلان مانند انتقال آب از دریای عمان به مشهد نیز توسعه‌ای ناپایدار خواهد بود.

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، تأکید کرد: محیط همانند ترازو یک ظرفیتی دارد. وضعیت شهر مشهد ناشی از تمرکز جمعیتی است. مشکلات آلودگی هوا، ترافیک شدید و مسائل اجتماعی، همگی ناشی از تمرکز جمعیتی بالاست. فرونشست زمین، طبیعی‌ترین نتیجه این روند است که محیط توانایی تأمین نیازهای این جمعیت فزاینده را ندارد.

انتهای پیام

منبع: ایسنا