روند شگفت‌انگیز تحولات ربع رشیدی؛ از مرکز علمی ایلخانی تا استحکامات نظامی تاریخی!

به گزارش نمابان و به نقل از خبرگزاری تسنیم از تبریز، ربع رشیدی به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین مجموعه‌های علمی، فرهنگی و شهری جهان اسلام در سده‌های میانی، نه‌تنها نمادی از شکوه تمدنی دوره ایلخانی است، بلکه آیینه‌ای تمام‌نما از تحولات سیاسی، نظامی و اجتماعی دوره‌های پس از آن به‌شمار می‌رود.

رازهای ناگفته‌ وکیل اولیای دم امیرمحمد خالقی؛ حکم قصاص قاتل به کجا رسید؟ 

این محوطه تاریخی که در دامنه‌های شرقی تبریز شکل گرفته، طی قرون متمادی تحت‌تأثیر تغییر حکومت‌ها، جابه‌جایی‌های قدرت و تحولات ژرف منطقه‌ای، بارها دچار دگرگونی در ساختار، کاربری و سیمای کالبدی خود شده است، از همین رو مطالعه ربع رشیدی تنها محدود به دوران بنیان‌گذاری آن نیست، بلکه واکاوی لایه‌های متأخر تاریخی، به‌ویژه دوره‌های پساایلخانی، می‌تواند تصویری دقیق‌تر از سرنوشت این مجموعه در بستر تحولات آذربایجان و شمال‌غرب ایران ارائه دهد.

پس از افول ایلخانان، تبریز به‌عنوان یکی از کانون‌های اصلی قدرت در منطقه، صحنه رقابت و تقابل دولت‌های مختلف، به‌ویژه صفویان و عثمانیان شد، رقابتی که آثار آن نه‌تنها در متون تاریخی و اسناد آرشیوی، بلکه در ساختارهای معماری و لایه‌های باستان‌شناسی شهر و پیرامون آن قابل ردیابی است. ربع رشیدی نیز از این قاعده مستثنا نبوده و در این دوره‌ها، با تغییر نقش و کارکرد، از یک مجموعه علمی ـ مذهبی به فضایی با کاربری‌های دفاعی و نظامی نزدیک شده است. اهمیت این دگرگونی‌ها زمانی آشکارتر می‌شود که داده‌های میدانی و یافته‌های کاوش‌های باستان‌شناسی در کنار منابع مکتوب و اسناد تاریخی قرار گیرند و امکان بازخوانی تحولات چندلایه این محوطه فراهم شود.

در همین چارچوب پژوهش‌های نوین باستان‌شناسی تلاش کرده‌اند تا با نگاهی میان‌رشته‌ای، پیوند میان سیاست، جنگ، معماری و تحولات اجتماعی را در ربع رشیدی آشکار سازند؛ نگاهی که از دل خاک، شواهدی زنده از حضور قدرت‌های منطقه‌ای و شیوه‌های مداخله آنان در بافت تاریخی این مجموعه را بیرون می‌کشد.

بهزاد مهدی‌زاده، پژوهشگر حوزه باستان‌شناسی و عضو هیئت کاوش ربع رشیدی، با نگاهی تحلیلی به سیر تحولات تاریخی این محوطه و با بررسی تغییرات کالبدی و کارکردی ربع رشیدی در دوره‌های پس از ایلخانی با تأکید بر اهمیت دوره پساایلخانی، تصریح کرد: این مقطع تاریخی با دگرگونی‌های بنیادین در ساختار و کاربری محوطه همراه بوده و بخش عمده آثار معماری شناسایی‌شده تاکنون، به دوره صفوی بازمی‌گردد، دوره‌ای که نقش تعیین‌کننده‌ای در بازتعریف سیمای ربع رشیدی داشته است.

وی با استناد به منابع تاریخی و اسناد آرشیوی عثمانی بیان کرد: عثمانیان در این دوره با استقرار والی‌ها و ایجاد شبکه‌ای از استحکامات نظامی در تبریز، سلطه خود بر آذربایجان را تثبیت کردند و ردپای این حضور به‌روشنی در لایه‌ها و شواهد باستان‌شناسی محوطه ربع رشیدی قابل مشاهده است.

عضو هیئت کاوش ربع رشیدی با اشاره به یافته‌های مربوط به قلعه ربع رشیدی عنوان کرد: داده‌های باستان‌شناسی این بخش، شواهد معتبری از حضور عثمانیان و همچنین بازسازی‌ها و مداخلات معماری دوره صفوی در خود جای داده است؛ شواهدی که امکان بازخوانی دقیق‌تری از تحولات تاریخی محوطه را فراهم می‌کند.

به گفته مهدی‌زاده بررسی نوع مصالح و شیوه‌های سازه‌ای، از جمله به‌کارگیری شبکه‌های چوبی و استفاده مجدد از سنگ‌قبرها به‌عنوان مصالح دست‌دوم، نقش مهمی در شناسایی الگوهای معماری عثمانی و بازسازی‌های صفوی داشته است.

وی افزود: در جریان کاوش‌های اخیر، برج جنوبی قلعه که پیش‌تر فاقد شواهد مشخص بود، شناسایی شد و این کشف توانست به بسیاری از پرسش‌ها درباره نظام دفاعی و نحوه توزیع برج‌ها در محوطه پاسخ دهد.

عضو هیئت کاوش ربع رشیدی خاطرنشان کرد: برج کشف‌ شده نمونه‌ای شاخص از تکنیک «پیش‌نشستگی» در معماری دفاعی عثمانی است؛ شیوه‌ای که نمونه‌های مشابه آن در دیگر قلعه‌های عثمانی و حتی برخی استحکامات اروپایی نیز مشاهده شده و بر اهمیت تطبیقی این یافته می‌افزاید.

انتهای پیام/

منبع: خبرگزاری تسنیم