روایت فراموش‌شده مرجعیت زنان شیعه؛ چگونه یک زن غربی این تاریخ پنهان را زنده کرد؟

به گزارش نمابان و به نقل از خبرگزاری مهر، مرجعیت دینی در اسلام عموماً جایگاهی کاملاً مردانه شناخته می‌شود. با این حال، در بررسی جلوه‌های مختلفی از سنت‌های اسلامی همانند اقامه نماز، وعظ، صدور فتوا، نقل حدیث، قضاوت در دادگاه، تدریس حقوق، کلام و سایر علوم اسلامی، به نمونه‌هایی از حضور زنان در اجرای این امور برمی‌خوریم.

رازهای ناگفته‌ وکیل اولیای دم امیرمحمد خالقی؛ حکم قصاص قاتل به کجا رسید؟ 

در همین راستا مجموعه مقالات «مرجعیت دینی زنان در اسلام شیعی؛ گذشته و حال» به ویراستاری مشترک میریام کونکلر و دوین استوارت منتشر شده است.

این مجموعه پژوهش‌های موردی که از دوره صدر اسلام تا دوران معاصر را در برمی‌گیرد و نقاط مختلفی از جهان تشیع را شامل می‌شود؛ به نقشی که زنان در اعمال مرجعیت دینی در طول زمان و مکان ایفا کرده‌اند می‌پردازد. مطالعه تطبیقی این نمونه از زنان، فرضیه‌هایی را در رابطه با شرایط و تحولات سنت‌های اسلامی اعم از کلامی، فقهی، اجتماعی، اقتصادی، یا سیاسی که منجر به شکوفایی مرجعیت دینی زنان در اسلام شیعی شد، ارائه می‌دهد.

این کتاب با اطلاعات کتاب‌شناختی زیر در دسترس علاقه‌مندان به مطالعات اسلامی است.

Mirjam Kunkler & Devin J. Stewart. Female Religious Authority in Shi’i Islam. Edinburgh University Press, ۲۰۲۱.

کتاب حاضر مجموعه مقالات منتخب از همایش بین‌المللی «عالمات، محدثات و مجتهدات؛ گذشته و حال مرجعیت دینی زنان در اسلام شیعی» است که ۶ تا ۸ مارس ۲۰۱۴ در دانشگاه پرینستون برگزار شد.

ایده اولیه نگارش کتاب از دل تجربه میریام کونکلر برآمده است؛ هنگامی که او به‌طور اتفاقی متوجه شد یک تفسیر کامل قرآن وجود دارد که نویسنده‌اش یک بانوی ایرانی به‌نام نصرت امین است اما نامش و کتاب تفسیرش بسیار مهجور و مغفول مانده است.

کونکلر و استوارت در این کتاب، مجموعه مقالاتی را گردآوری کرده‌اند که نمونه‌هایی از قدرت، مرجعیت دینی، تأثیرگذاری و نفوذ اجتماعی زنان شیعه را در بازه زمانی صدر اسلام تا عصر مدرن در ایران، عراق و سوریه بازنمایی می‌کند.

هدف از گردآوری مقالات و نگارش این کتاب بررسی تحولات پژوهشی در زمینه مطالعات زنان در اسلام و پرداختن به فعالیت‌های زنانی بوده است که در صفحات تاریخ گم شده و نامشان در روندهای تاریخ‌نویسی مردانه و مردسالارانه از قلم افتاده و مغفول مانده است.

مقالات موجود در این کتاب به مصداق‌ها و نمونه‌هایی از زنان دارای مرجعیت و قدرت در شیعه نظیر زنان خانواده پیامبر و اهل بیت (ع)، کنیزانی که در خانه ائمه رشد یافتند و تربیت شدند و همچنین زنان خانواده سلطنتی در عصر صفویه پرداخته‌اند. سعی نویسندگان بر این بوده که نشان دهند علی‌رغم تصور رایج مبنی‌بر مردانه بودن قدرت و مرجعیت دینی در اسلام، زنان مسلمان شیعه در دوره‌های مختلف تاریخی نقش‌های برجسته و کلیدی در شکل‌دهی به سنت علمی اسلامی ایفا کرده‌اند.

نویسندگان این مقالات با بررسی‌های تاریخی و تطبیقی، زندگی و مسیر حرفه‌ای این زنان را به‌عنوان محدث، فقیه، متکلم، قاضی، معلم قرآن، رهبر دینی و نماینده یا وکیل فقهای مرد بررسی کرده‌اند و چگونگی مشارکت اجتماعی و تأثیرگذاری آنان بر جامعه دینی را واکاویده‌اند.

این کتاب مرجع ارزشمندی برای پژوهشگران مطالعات اسلامی، جنسیت و تشیع و نیز مطالعات حقوق زنان در اسلام است و امکان تحلیل مقایسه‌ای میان مرجعیت دینی زنان در جوامع اسلامی شیعه و سنی را فراهم می‌کند.

آشنایی با نویسندگان کتاب

میریام کونکلر، پژوهشگر کالج مطالعات پیشرفته سوئد است. او پیش از این در دانشگاه پرینستون «مطالعات خاور نزدیک» را تدریس می‌کرد. مقالات او در نشریات معتبری همچون مجله بریتانیایی «مطالعات خاورمیانه»، «دایرةالمعارف اسلام و زنان آکسفورد» و «مرور مطالعات آسیایی» منتشر شده است. او همچنین کتاب‌هایی نظیر «عصر سکولار فراتر از غرب »(۲۰۱۸) را نوشته است.

دوین استوارت، دارای مدرک دکترای مطالعات عربی و اسلامی از دانشگاه پنسیلوانیا است. پژوهش‌های گسترده او درباره اسلام شیعی و قرآن، فقه، تقیه در اسلام، مباحثات میان سنی‌ها و شیعیان و سایر موضوعات در مطالعات عربی و اسلامی متمرکز است. او از سخنرانان پنجمین مدرسه تابستانی انعکاس بوده و نویسنده کتاب‌های «قانون و جامعه در اسلام »(۱۹۹۶)، «راست‌کیشی فقهی »(۱۹۹۸) و «اختلافات فقها »(۲۰۱۵) است.

فهرست مقالات کتاب و نام نویسندگان

۱. مقدمه: قدرت دینی زنان در اسلام شیعی؛ گذشته و حال

میریام کونکلر و دوین استوارت

۲. تاریخ فراموش‌شده قدرت دینی زنان در اسلام

میریام کونکلر

۳. ام‌سلمه؛ نمونه‌ای از مرجعیت و اقتدار یک زن که به قدرت مشروعیت می‌بخشد

یاسمین امین

۴. وارث پیامبر؛ خطبه فاطمه به‌مثابه نمونه نخستین مرجعیت و اقتدار دینی زنان در اسلام

آلیسا گابای

۵. قدرت دینی زنان در زمان ائمه شیعه

لیاقت تکیم

۶. آن زن نباید در میان مردان صدایش را بلند کند؛ مباحث فقه امامیه علیه (و له) قضاوت زنان

رابرت گلیو

۷. مناظره حسنیه در دستگاه هارون‌الرشید؛ جدال‌های فرقه‌ای و قدرت دینی زنان

دوین استوارت

۸. لیلی، ملکه بهشت، اثر [هنری] محمدی هروی

مایکل باری

۹. دختران پادشاهان، قیمومیت و تولید دانش در عصر صفوی در ایران

یوسف اونال

۱۰. زندگی دو زن مجتهد؛ قدرت دینی زنان در قرن بیستم در ایران

میریام کونکلر و روجا فضائلی

۱۱. نیمه دیگر رسالت؛ آمنه بنت‌الهدی به‌عنوان وکیل و نماینده محمدباقر صدر

رافائل مائوریللو

۱۲. عالمات [در شهر زیارتی] سیده زینب؛ قدرت دینی زن شیعه در حوزه علمیه سوریه

ادیث سانتو

۱۳. حوزه‌های علمیه زنان در ایران؛ سیستمی متنوع علی‌رغم تلاش‌های دولتی برای وحدت‌بخشی و استانداردسازی

منبع: خبرگزاری مهر