«تیکا» و نفوذ فرهنگی ترکیه در آسیای مرکزی؛ میراث عثمانی یا همکاری توسعه‌ای؟

به گزارش گروه بین الملل نمابان و به نقل از خبرگزاری تسنیم، آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه «تیکا» (TİKA) به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی سیاست خارجی ترکیه عمل می‌کند. این آژانس با اجرای پروژه‌های توسعه‌ای در بیش از 150 کشور، بر تقویت روابط اقتصادی، فرهنگی و آموزشی تمرکز دارد. تیکا در آسیای مرکزی – منطقه‌ای با ریشه‌های ترکی-اسلامی عمیق – نیز نقش برجسته‌ای ایفا کرده است.

قاب تاریخ | کودکی بهنوش طباطبایی در مهد کودک

***

از زمان فروپاشی شوروی سابق، ترکیه تلاش کرده تا نفوذ خود را در آسیای مرکزی را از طریق احیای میراث مشترک عثمانی-ترکی تقویت کند. پرسش کلیدی این است: آیا این ابتکارها ابزار قدرت نرم فرهنگی ترکیه برای بازسازی هویت عثمانی هستند، یا واقعاً با اهداف توسعه پایدار همخوانی دارند؟ بر اساس منابع معتبر مانند گزارش‌های تیکا و مطالعات دانشگاهی، این پروژه‌ها ترکیبی از هر دو جنبه را نشان می‌دهند و موافقان و منتقدین خاص خود را دارد.

پروژه‌های تیکا در قزاقستان: احیای میراث یسوی و آموزش زبانی

قزاقستان، با جمعیت ترک‌زبان و میراث اسلامی غنی، یکی از اولویت‌های تیکا است. دفتر هماهنگی تیکا در آلماتی (1995) و بعداً آستانه (2008)، بیش از 500 پروژه اجرا کرده است. برجسته‌ترین نمونه بازسازی، مقبره خوجا احمد یسوی در ترکستان است – اولین پروژه بازسازی تیکا در جهان. این بنا، ساخته‌شده در قرن 14 توسط تیمور لنگ، نماد صوفی‌گری ترکی-اسلامی است و بخشی از میراث یونسکو به شمار می‌رود.

تیکا از 1995 تا 2000، با همکاری شرکت ترکی “واقف اینشاآت”، بازسازی گسترده‌ای انجام داد که شامل ترمیم دیوارها، گنبدها و کاشی‌کاری‌های آبی‌رنگ شد. این پروژه نه تنها هویت فرهنگی را حفظ کرد، بلکه گردشگری را افزایش داد و درآمد محلی را بهبود بخشید. در زمینه آموزش زبان ترکی، تیکا بر تقویت پیوندهای زبانی تمرکز دارد. برای مثال، در سال 2024، کلاس‌های زبان ترکی در دانشگاه دولتی فناوری و مهندسی دریای خزر در آکتائو افتتاح شد، که به دانشجویان امکان یادگیری زبان را برای دسترسی به منابع آموزشی ترکیه می‌دهد.

همچنین، از 2011 تا 2016، 460 نفر از معلمان قزاقستانی در ترکیه آموزش دیدند که بخشی از برنامه‌های انستیتو یونس امره است. این ابتکارها، دانشگاه احمد یسوی ترکی-قزاقی را تقویت می‌کنند، که نماد همکاری آموزشی است. از منظر توسعه، این پروژه‌ها به کاهش بیکاری و افزایش تبادل فرهنگی کمک کرده‌اند، اما منتقدان آن را ابزاری برای “ترکی‌سازی” فرهنگی می‌دانند.

قرقیزستان: بازسازی مساجد و مراکز زبانی در قرقیزستان

تیکا از 1992 بیش از 1300 پروژه، با تمرکز بر میراث اسلامی-ترکی اجرا کرده است. یکی از پروژه‌های کلیدی، بازسازی مسجد دونگان ابراهیم حاجی در کاراکول (2016) است. این مسجد، ساخته‌ شده توسط مهاجران دونگان (مسلمانان چینی‌تبار)، با بازسازی محیطی توسط تیکا، به مقصدی گردشگری تبدیل شد و اقتصاد محلی را رونق داد.

اگرچه ریشه عثمانی مستقیم ندارد، اما احیای آن به عنوان نماد میراث اسلامی مشترک، پیوندهای فرهنگی را تقویت می‌کند. آموزش زبان ترکی نیز برجسته است. در دسامبر 2024، “مرکز آموزش و تدریس ترکی” با حمایت تیکا افتتاح شد، که دوره‌های زبانی، رویدادهای فرهنگی و برنامه‌های دانشگاهی ارائه می‌دهد. پیش از آن، در 2018، مرکز زبان و فرهنگ ترکی در بیشکک راه‌اندازی شد.

این مراکز، بخشی از دانشگاه ماناس ترکی-قرقیزی، به بیش از هزاران دانشجو کمک کرده تا زبان ترکی را بیاموزند و به بورس‌های تحصیلی ترکیه دسترسی یابند. از دیدگاه توسعه، این برنامه‌ها به مدرن‌سازی آموزش کمک می‌کنند، اما جنبه قدرت نرم در ترویج هویت ترکی پان‌ترکیسم آشکار است.

ازبکستان: مساجد تاریخی و غنی‌سازی فرهنگی

ازبکستان، با 900 پروژه تیکا از 1994، بر میراث تیموری-عثمانی تمرکز دارد. در 2022، ترکیه متعهد به بازسازی مسجد تاریخی در بخارا شد، که این عملیات شامل تعمیر تزئینات، کنده‌کاری‌ها و تمیزکاری، که بخشی از 34 سایت فرهنگی سالانه است. این پروژه، مانند بازسازی‌های رگیستان، میراث اسلامی را احیا می‌کند و گردشگری را افزایش می‌دهد.

در حوزه آموزش، “مرکز تدریس زبان ترکی” در تاشکند (2024) افتتاح شد، که به دانشجویان فرصت یادگیری زبان و غنی‌سازی فرهنگی می‌دهد. تیکا با موسسه یونس امره همکاری می‌کند تا معلمان را آموزش دهد. این ابتکارها، پس از بسته شدن مدارس گولنیست، توسط بنیاد معارف ادامه یافتند.

تحلیل: قدرت نرم یا توسعه پایدار؟

پروژه‌های تیکا را می‌توان از منظر جوزف نای به عنوان قدرت نرم دید: احیای مساجد و مدارس، هویت عثمانی را بازسازی می‌کند و ترکیه را به عنوان “برادر بزرگ” معرفی می‌کند. منتقدان، مانند تحلیل‌گران Insight Turkey، آن را “نئو-عثمانیسم” می‌نامند، زیرا بر بناهای اسلامی-ترکی تمرکز دارد و نفوذ فرهنگی را افزایش می‌دهد.

با این حال برخی دیگر معتقدند جنبه توسعه‌ای غالب است، چرا که آنکارا بدون اجبار سیاسی پروژه‌های گردشگری را رونق می‌دهند، آموزش را بهبود می‌بخشند و اقتصاد محلی را تقویت می‌کنند.

ازسال 2013 تا 2023، تیکا بیش از 50 مسجد را بازسازی کرد که به حفظ میراث مشترک کمک کرده است. بررسی داده‌های بودجه‌ای تیکا نشان می‌دهد که حدود 65٪ از پروژه‌های آن در آسیای مرکزی ماهیت آموزشی یا زیرساختی دارند، نه فرهنگی صرف. بنابراین، جنبه‌ توسعه‌ای بر جنبه‌ سیاسی غالب است.

گزارش‌های اندیشکده‌هایی چون «چتم هاس» (Chatham House) در سال 2024 و «رند» (RAND) در سال 2025 نیز تأکید دارند که ترکیه در رقابت با روسیه و چین، از مسیر توسعه‌ نرم و آموزش فنی برای گسترش نفوذ خود استفاده می‌کند، نه از طریق بدهی یا وابستگی اقتصادی.

در نهایت هر چند نظرات در خصوص فعالیت‌های تیکا متفاوت است اما می‌توان گفت پروژه‌های تیکا در قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان، میراث عثمانی را احیا می‌کنند و راهی برای نفوذ سیاسی و اقتصادی ترکیه در کشورهای میزبان باز می‌کند.

هزینه‌های تیکا در کشورهای ترک زبان آسیای مرکزی، ترکیه را به عنوان یک برادر بزرگتر و شریک قابل اعتماد برای دولت و مردم آن کشورها معرفی می‌کند و برای آنکارا نیز در بلند مدت منافع اقتصادی و سیاسی به همراه خواهد داشت.

انتهای پیام/

منبع: خبرگزاری تسنیم